Kortyzol (hormon stresu) – czym jest? Normy i objawy zbyt dużego kortyzolu

Kortyzol, nazywany także hormonem stresu, to substancja pełniąca szereg ważnych funkcji w organizmie. Jest niezbędny do życia. Zarówno zbyt niskie, jak i zbyt wysokie stężenie ma swoje implikacje zdrowotne. W jakich przypadkach można podejrzewać zaburzenia poziomu kortyzolu? Kiedy badać kortyzol? Sprawdź! 

Co to jest kortyzol? 

Kortyzol to hormon steroidowy wytwarzany przez nadnercza, czyli parzyste gruczoły wydzielnicze znajdujące się w jamie brzusznej na górnych biegunach nerek. Często mówi się, że to hormon stresu, ponieważ jego poziom wzrasta w odpowiedzi na stres fizyczny, psychiczny i emocjonalny. Działanie kortyzolu wykorzystują sportowcy i osoby trenujące amatorsko, gdy planują, kiedy najlepiej ćwiczyć. Naturalnie wysoki poziom kortyzolu występuje o poranku.  

Do najważniejszych zadań kortyzolu należy: 

• Regulowanie metabolizmu – kortyzol zwiększa poziom cukru (glukozy) we krwi i wspomaga organizm w wykorzystywaniu tłuszczów i białka, 
• Mobilizowanie organizmu do walki ze stresem – głównie poprzez wyrzut adrenaliny i uwalnianie glukozy z wątroby, która staje się substratem energetycznym podczas stresu, 
• Działanie przeciwzapalne i regulowanie odpowiedzi układu odpornościowego na stres, infekcje i urazy, 
• Pomoc w kontrolowaniu cyklu sen-czuwanie. 

Kortyzol – norma 

Poziom kortyzolu jest zmienny w ciągu dnia – najwyższe stężenie osiąga wczesnym rankiem, a najmniejsze wieczorem. Ze względu na rytm dobowy pora oznaczenia kortyzolu jest istotna.  

• Jeśli podejrzewa się nadmiar kortyzolu, to istotny w badaniu będzie brak spadku jego wydzielania w godzinach późnowieczornych.  
• Jeśli natomiast objawy wskazują na niedobór tego hormonu, ważne będzie zbadanie kortyzolu rano i wykazanie jego zbyt niskiego stężenia. 

Badanie poziomu tego hormonu wykonuje się najczęściej z próbki krwi. Pobiera się ją zwykle z żyły łokciowej. Normy kortyzolu mogą różnić się nieznacznie w zależności laboratorium, które wykonuje badanie: 

• O godz. 8:00: 138–635 nmol/l (5–23 μg/dl, 50–230 ng/ml), 
• O godz. 16:00: 80–440 nmol/l (3–16 μg/dl, 30–160 ng/ml), 
• O godz. 20:00: ≤50% wartości porannej z godz. 8.00, 
• O godz. 24:00: wartość najniższa, ≤50 nmol/l (≤1,8 μg/dl, ≤18 ng/ml). 

Przy podejrzeniu nadmiaru kortyzolu lekarz może zalecić badanie dobowego wydalania wolnego kortyzolu z moczem. Tutaj zakres wartości prawidłowych również może być inny w różnych laboratoriach: 

• Dzieci: 2–27 µg/dobę, 
• Nastolatki: 5–55 µg/dobę, 
• Dorośli: 10–100 µg/dobę. 

Możliwe jest także oznaczenie kortyzolu wydalanego w ślinie. Wskazane jest dwukrotne pobranie próbki śliny między godziną 23:00 a 24:00. Każde laboratorium ma co do tego własny zakres normy. 

Kortyzol – objawy zaburzeń poziomu 

Objawy zmian w wydzielaniu kortyzolu zależą od tego, czy organizm produkuje go za dużo, czy za mało. Przyjrzyjmy się najczęściej obserwowanym symptomom towarzyszącym zaburzeniom w wydzielaniu tego hormonu. 

Podwyższony kortyzol – objawy 

Podniesiony kortyzol wywołuje: 

• Przyrost tkanki tłuszczowej – zwłaszcza w okolicy twarzy, karku i brzucha, 
• Osłabienie i zanik mięśni ramion i ud i powiązane z tym pogorszenie tolerancji wysiłku fizycznego, 
• Łatwe siniaczenie się, 
• Trądzik, 
• Szerokie, fioletowo-czerwone rozstępy na brzuchu, 
• Nadciśnienie, 
• Zwiększenie stężenia glukozy we krwi i związane z tym zwiększone pragnienie i oddawanie dużych ilości moczu, 
• Niepoddające się leczeniu zakażenia, 
• Zaburzenia miesiączkowania u kobiet, osłabienie libido u obu płci, 
• Bóle pleców i kości, 
• Zaburzenia nastroju, 
• Bezsenność i problem z zasypianiem.  

Niski kortyzol – objawy 

Objawy zmniejszonego stężenia kortyzolu prezentują się następująco: 

• Łatwa męczliwość, 
• Osłabienie funkcji poznawczych – np. pogorszenie pamięci, trudności z koncentracją i utrzymaniem uwagi, 
• Niskie ciśnienie tętnicze krwi (niedociśnienie) z tendencją do zasłabnięć, 
• Hipoglikemia – niskie stężenie cukru (glukozy) we krwi, 
• Osłabiony apetyt, luźne stolce, nudności i wymioty, niezamierzone zmniejszenie masy ciała, 
• Słaba tolerancja sytuacji stresowych. 

Nagły niedobór kortyzolu może doprowadzić rozwoju ostrej niewydolności kory nadnerczy (przełom nadnerczowy). Jest to zespół powyższych objawów, który rozwija się szybko i prowadzi do ostrego pogorszenia stanu zdrowia. Przełom nadnerczowy jest obarczony dużą śmiertelnością, jeśli nie jest odpowiednio szybko rozpoznany i leczony. 

Kortyzol – badanie 

To, czy diagnostyka poziomu kortyzolu wydalanego w Twoim organizmie jest wskazana, stwierdza lekarz na podstawie zgłaszanych przez Ciebie objawów i wyników zleconych przez niego badań. 

Wskazania do zbadania kortyzolu obejmują m.in.: 

• Podejrzenie zespołu lub choroby Cushinga – zespół objawów klinicznych wynikających z nadmiaru hormonów steroidowych, 
• Występowanie zespołu objawów niedoczynności nadnerczy i obniżenia stężenia kortyzolu, 
• Zespół chronicznego zmęczenia, wyczerpanie nerwowe i bezsenność, 
• Zaburzenia nastroju, depresja, 
• Zaburzenia miesiączkowania, 
• Podejrzenie nowotworów narządów wydzielających hormony steroidowe (jajniki, jądra, nadnercza), 
• Nadciśnienie tętnicze – zwłaszcza jeśli jest oporne na podstawowe leczenie. 

Podsumowanie 

Kortyzol jest niezbędny do zachowania równowagi organizmu i do radzenia sobie z docierającymi do nas bodźcami. Zaburzenia poziomu kortyzolu wpływają na każdy układ i narząd. We własnym zakresie możesz dbać o swój dobrostan psychiczny, który zapobiega nadmiernemu wydzielaniu tego hormonu. Naucz się, jak opanować stres. Jeśli czujesz przewlekłe napięcie, skonsultuj się z lekarzem rodzinnym lub specjalistą zdrowia psychicznego. Preparaty takie jak leki na uspokojenie i zioła na uspokojenie dostępne w aptekach w niektórych przypadkach mogą okazać się pomocne, ale nie powinny być stosowane bez porozumienia z medykiem! Pamiętaj, że sposoby na to, jak zbić kortyzol i jak go uzupełnić w przypadku niedoboru, zależą od przyczyny problemu. Aby unormować poziom hormonu, skonsultuj się z lekarzem. 

Źródła:

1. A. Szczeklik (red.), Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2023
2. Bednarchuk T., Januś D., Kortyzol, Medycyna Praktyczna, https://www.mp.pl/podrecznik/pediatria/chapter/B42.1.4.10.2,  [dostęp: 10.04.2024 r.]
3. Gandhi J., Sharma S., Thau L., Physiology, Cortisol, StatPearls Publishing https://europepmc.org/article/nbk/nbk538239, [dostęp: 10.04.2024 r.]
4. Herman P., Kortyzol – norma, powyżej i poniżej normy, objawy, badanie, http://www.mp.pl/social/article/99731, [dostęp: 10.04.2024 r.]