Odkleszczowe zapalenie mózgu - sprawdź, jak je rozpoznać!

Choroby przenoszone przez kleszcze, czyli choroby odkleszczowe, stanowią istotny problem zdrowotny. Najczęściej występuje Borelioza z Lyme i to właśnie ta ona wzbudza największe obawy wśród wycieczkowiczów i amatorów leśnych wędrówek. Warto mieć jednak świadomość, że ukłucie przez zakażonego kleszcza niesie także ryzyko rozwoju odkleszczowego zapalenia mózgu. Sprawdź, co to za choroba, jak się objawia i w jaki sposób przebiega leczenie.

Odkleszczowe zapalenie opon mózgowych i mózgu (typu środkowoeuropejskiego) − co to za choroba?  

Odkleszczowe zapalenie mózgu to choroba wirusowa wywoływana przez wirusa odkleszczowego zapalenia mózgu z rodziny Flaviviridae. Wirusa roznoszą małe gryzonie i kleszcze, a do zakażenia człowieka dochodzi najczęściej przez ukłucie przez zakażonego owada. Znacznie rzadszą, ale również możliwą drogą przenoszenia choroby jest wypicie surowego mleka zakażonych zwierząt (np. kozy lub krowy) lub spożycie sera przygotowanego z takiego niepasteryzowanego mleka. Wirus odkleszczowego zapalenia mózgu występuje w Środkowej i Wschodniej Europie oraz w Rosji. W Polsce do głównych rejonów występowania choroby zalicza się północno-wschodnie obszary kraju, np. Podlasie czy Warmię i Mazury.

Do podstawowych czynników ryzyka zachorowania na odkleszczowe zapalenie opon mózgowych (odkleszczowe zapalenie mózgu to właściwa nazwa tej jednostki chorobowej) zalicza się długotrwałe spędzanie czasu na leśnych terenach rejonów najbardziej zagrożonych oraz spożywanie surowego mleka zwierząt hodowanych w tych właśnie obszarach. Choć warto mieć na uwadze, że każde ukłucie przez kleszcza, także to poza północno-wschodnią Polską, niesie ryzyko choroby.

Zachorowania na odkleszczowe zapalenie mózgu notuje się zwykle od maja do października/listopada, co wiąże się z sezonową aktywnością kleszczy. Część zakażeń wirusem przebiega zupełnie bezobjawowo, inne przybierają jedynie postać grypopodobną, ale w części przypadków dochodzi do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego.

Odkleszczowe zapalenie mózgu − objawy

Okres wylęgania odkleszczowego zapalenia mózgu wynosi zwykle około 7-14 dni. U części chorych objawy nie pojawiają się wcale. W przebiegu objawowej choroby wyróżnia się 2 fazy.

Faza zwiastunowa cechuje się wystąpieniem symptomów grypopodobnych (bóle głowy i mięśni, zmęczenie, gorączka lub stany podgorączkowe), nudności, wymiotów czy biegunki. Takie objawy pojawiają się nagle i niespodziewanie, trwają do około tygodnia. Po tym czasie u większości pacjentów obserwuje się samoistne całkowite wyleczenie i nie dochodzi do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego.

Niemniej jednak, u niektórych osób po kilku dniach poprawy i lepszego samopoczucia choroba przechodzi w 2. fazę − neuroinfekcji. Jej istotą są objawy zajęcia ośrodkowego układu nerwowego. Najczęściej występuje zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych o stosunkowo łagodnym przebiegu.

Jak objawia się odkleszczowe zapalenie opon mózgowych? Symptomy obejmują gorączkę, bóle głowy, nudności oraz wymioty. U większości chorych można zaobserwować słabo wyrażone objawy oponowe (czyli np. sztywność karku). Pacjenci z oponową postacią odkleszczowego zapalenia mózgu zwykle w ciągu dwóch kolejnych tygodni wracają do zdrowia. Niestety u części chorych dochodzi także do zapalenia mózgu, zapalenia móżdżku lub zapalenia rdzenia kręgowego.

Wyrazem zajęcia móżdżku może być ataksja, czyli zaburzenia koordynacji ruchowej i chwiejny, niepewny chód. Mogą pojawić się zaburzenia świadomości, porażenie nerwów czaszkowych, zaburzenia mowy czy połykania. W przypadku zajęcia również rdzenia kręgowego (co stanowi najcięższą formę choroby) dodatkowo porażeniu ulegają mięśnie ciała (kończyn górnych, barków, kończyn dolnych), a czasem nawet mięśnie oddechowe, co wymaga wprowadzenia sztucznej wentylacji. 

Warto wiedzieć, że odkleszczowe zapalenie mózgu u dzieci zwykle przebiega w sposób łagodniejszy niż u dorosłych, ale także może prowadzić do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego i trwałych powikłań neurologicznych. 

Odkleszczowe zapalenie mózgu − powikłania choroby

U zdecydowanej większości pacjentów, dochodzi do całkowitej remisji i nie obserwuje się następstw przebycia choroby. Niestety, w przypadku zajęcia ośrodkowego układu nerwowego istnieje ryzyko rozwoju powikłań.

Mogą nimi być utrzymujące się przez wiele miesięcy:

• zaburzenia czucia,
• niedowłady,
• porażenia,
• upośledzenie pamięci,
• zaburzenia myślenia i nastroju,
• trudności w skupieniu uwagi.

U pacjentów z porażeniami dochodzi do zaników mięśniowych (często w pasie barkowym). Obserwuje się także objawy uszkodzenia móżdżku. Część osób narzeka też na przetrwałe bóle głowy, chroniczne zmęczenie czy zaburzenia snu. Około 1% przypadków kończy się śmiercią chorego (głównie jeśli wystąpi porażenie kończyn i zaburzenia oddychania). Choroba wywołana przez inne typy wirusa (syberyjski czy dalekowschodni) cechuje się gorszym rokowaniem.

Jak diagnozuje się odkleszczowe zapalenie mózgu?

Niepokojące objawy zawsze wymagają konsultacji z lekarzem, który na podstawie wywiadu, objawów i dokładnego badania podejmie decyzję co do dalszej diagnostyki. Choroby odkleszczowe mają oczywiście bezpośredni związek z ukłuciem przez kleszcza (pamiętaj, by powiedzieć lekarzowi o ukłuciu!), ale warto mieć na uwadze, że brak zaobserwowania kleszcza absolutnie ich nie wyklucza (ukłucie może bowiem pozostać niezauważone).

Jeśli przebywałeś w rejonach endemicznych (np. na urlopie w lasach czy nad jeziorem), a objawy pojawiły się już po powrocie, koniecznie poinformuj lekarza, gdzie spędzałeś czas. W zwiastunowej fazie choroby wyniki badań laboratoryjnych są niespecyficznie i nie wskazują w oczywisty sposób przyczyny dolegliwości. Do rozpoznania odkleszczowego zapalenia mózgu wykonuje się badanie płynu mózgowo-rdzeniowego oraz badanie obecności swoistych przeciwciał w surowicy krwi oraz płynie mózgowo-rdzeniowym.

Leczenie odkleszczowego zapalenia mózgu

Niestety, w przypadku odkleszczowego zapalenia mózgu nie istnieje leczenie przyczynowe. Postępowanie opiera się jedynie na łagodzeniu objawów, dbałości o utrzymywanie prawidłowych parametrów (takich jak glikemia czy saturacja) oraz ewentualnej wczesnej rehabilitacji.

Kleszczowe zapalenie mózgu a borelioza

Do zakażenia krętkiem z rodzaju Borrelia także dochodzi wskutek ukłucia przez kleszcza. Borelioza cechuje się jednak innym przebiegiem choroby i innymi objawami, choć również może dojść do zajęcia układu nerwowego.

Choroby odkleszczowe − jak im zapobiegać?

Najskuteczniejszą formą walki z chorobami przenoszonymi przez kleszcze jest profilaktyka. Niestety nie istnieje szczepienie ochronne, które mogłoby uchronić Cię przed boreliozą, ale istnieje taka możliwość w przypadku odkleszczowego zapalenia mózgu!

Szczepionki przeciwko odkleszczowemu zapaleniu mózgu to nieżywe szczepionki, zawierające inaktywowane wirusy. Szczepienie jest szczególnie zalecane osobom, które mieszkają lub wyjeżdżają na tereny, gdzie ryzyko choroby jest zwiększone. Jeśli więc przebywasz w rejonach endemicznych, dużo czasu spędzasz w lesie lub wysyłasz swoje dzieci na obozy i kolonie na terenach leśnych, koniecznie zapytaj swojego lekarza o możliwość zaszczepienia. Dzieci mogą zostać zaszczepione już po ukończeniu 1 roku życia. Schemat szczepienia obejmuje 3 dawki podstawowe oraz dawki przypominające.

Za równie istotne uważa się nieswoiste metody ochrony przed kleszczami, takie jak szczelne osłonięcie skóry, stosowanie środków odstraszających kleszcze, dokładne kontrolowanie skóry całego ciała po powrocie do domu, ochrona zwierząt domowych oraz jak najszybsze usuwanie kleszcza wkłutego w skórę.

Więcej na temat ochrony przed kleszczami i prawidłowej techniki usuwania kleszczy dowiesz się tutaj:

• Jak wyciągnąć kleszcza! Oto instrukcja krok po kroku!
• Jak chronić się przed kleszczami? Czy domowe sposoby są skuteczne?
• Jak zabezpieczyć dziecko przed kleszczami i nie zepsuć mu zabawy na łące?

Co zapamiętać o odkleszczowym zapaleniu mózgu?

Odkleszczowe zapalenie mózgu to choroba wirusowa przenoszona przez kleszcze. Cechuje się dwufazowym przebiegiem, przy czym u większości chorych dochodzi do samoistnego wyleczenia bez zajęcia ośrodkowego układu nerwowego. Niemniej jednak u niektórych pacjentów choroba przechodzi w fazę neuroinfekcji, która może wiązać się z ryzykiem poważnych powikłań. Pamiętaj, by zabezpieczać siebie i swoje dziecko przed kleszczami. Rozważ szczepienie ochronne, szczególnie jeśli spędzasz czas w obszarach zwiększonego ryzyka zachorowania.

Źródła:

1. Flisiak R., Mrukowicz J., Odkleszczowe zapalenie mózgu (środkowoeuropejskie). W: Interna Szczeklika, pod red. P. Gajewskiego, Medycyna Praktyczna, Kraków 2020
2. Zajkowska J., Czupryna P., Kleszczowe zapalenie mózgu – epidemiologia, patogeneza, obraz kliniczny, diagnostyka, profilaktyka i leczenie. Forum Zakażeń 2013;4(1):21-27 Evereth Publishing 2013