Ukąszenie żmii? Działaj szybko! Pierwsza pomoc

W Polsce możesz spotkać kilka gatunków węży, ale jedynie żmija zygzakowata jest jadowita. Ukąszenia nie zdarzają się na szczęście często i zazwyczaj nie zagrażają zdrowiu i życiu, ale w niektórych przypadkach mogą skończyć się tragicznie. Dlatego warto wiedzieć, jak prawidłowo zareagować. Sprawdź, jak objawia się ukąszenie żmii i w jaki sposób możesz udzielić pierwszej pomocy poszkodowanej osobie.

Żmija zygzakowata – jedyny jadowity wąż występujący w Polsce

W Polsce żyje kilka gatunków węży: gniewosz plamisty, wąż Eskulap, zaskroniec zwyczajny oraz żmija zygzakowata. Wśród nich jedynie ta ostatnia jest wężem jadowitym. Cechuje się trójkątną głową, pionową źrenicą i czerwoną lub czerwono-brązową tęczówką oraz charakterystycznym zygzakiem na grzbiecie. Warto mieć jednak na uwadze, że istnieją odmiany czarne, które nie posiadają zygzaka.

Żmija w Polsce spotykana jest na obszarze całego kraju, ale najliczniej występuje w rejonie Białegostoku, na Pomorzu oraz w Bieszczadach. Ten wąż żywi się niewielkimi kręgowcami, a jego jad służy właśnie polowaniu i zdobywaniu pożywienia.

Ryzyko ukąszenia człowieka pojawia się wtedy, gdy gad poczuje się bezpośrednio zagrożony i osaczony. Żmija zygzakowata ma dzienny tryb życia, szczególnie aktywna jest w cieplejsze dni i po dłuższych okresach chłodu. Na jesień zapada w sen zimowy, który trwa zwykle do kwietnia czy maja.

Żmiję zygzakowatą możesz spotkać przede wszystkim na terenach leśnych i łąkowych, rzadziej w parkach czy przydomowych ogródkach. Chętnie chowa się pod krzewami, kamieniami czy korzeniami drzew.

Ukąszenie przez żmiję – postępowanie

Jak postępować po ukąszeniu przez żmiję? Przede wszystkim rozejrzyj się, czy węża na pewno nadal nie ma w pobliżu i upewnij się, że jest bezpiecznie. Uspokój pokąsaną osobę i ułóż ją w pozycji bezpiecznej. Poleć jej, by leżała spokojnie i nie pozwól poruszać się o własnych siłach. Koniecznie wezwij fachową pomoc, ukąszenie przez żmiję wymaga bowiem jak najszybszego transportu do szpitala poszkodowanej osoby.

Dzwoniąc na numer alarmowy, poinformuj o podejrzeniu ukąszenia przez żmiję i precyzyjnie określ miejsce swojego położenia. Niezwłocznie zdejmijcie z rąk (lub nóg) pierścionki, obrączkę, bransoletki, zegarki i wszelkie inne przedmioty, które mogą być trudne do usunięcia, jeśli narośnie obrzęk.

Ranę po ukąszeniu delikatnie przemyj wodą z mydłem i w miarę możliwości zabezpiecz jałową gazą. Spróbuj unieruchomić kończynę i postaraj się utrzymywać ją mniej więcej na poziomie serca lub nieco poniżej. Celem jest zmniejszenie szybkości wchłaniania jadu.

Pamiętaj, że wszelkie dodatkowe manipulacje w okolicy rany są niezalecane i szkodliwe! Nie wysysaj jadu ustami, nie nacinaj skóry i nie wyciskaj jadu i krwi. Nie przypalaj miejsca ukąszenia ani nie okładaj go lodem. Nie stosuj żadnych dodatkowych preparatów na skórę, żadnych maści na ukąszenia, kremów czy innych środków.

Nie zakładaj także opatrunku uciskowego w okolicy ukąszenia. Próby zahamowania rozprzestrzeniania się jadu po ciele poprzez założenie bandaża elastycznego czy opaski uciskowej nad ukąszeniem nie są skuteczne, a mogą jedynie nasilić dolegliwości bólowe, obrzęk i ewentualną rabdomiolizę.

Ukąszenie żmii – fachowa pomoc

Ważne jest, by pacjent jak najszybciej trafił pod skrzydła wykwalifikowanej kadry medycznej, która oceni stopień zatrucia i zadba o podtrzymanie czynności ważnych dla życia narządów.

Jeśli to Ty jesteś pacjentem, pamiętaj, że możesz zostać zapytany o przyjmowane na stałe leki, wszelkie choroby współistniejące i alergie, a także czas ostatniego szczepienia przeciwko tężcowi.

Jeśli nie prezentujesz objawów zatrucia (u około 25% ukąszonych objawy nie występują), prawdopodobnie pozostaniesz jedynie pod kilkunastogodzinną obserwacją. W zależności od stopnia ciężkości reakcji na ukąszenie możesz pozostać w szpitalu na dłużej.

W uzasadnionych przypadkach personel medyczny poda odpowiednie leki, takie jak surowica przeciwjadowa (czyli antytoksyna jadu żmii), adrenalina, a także leki przeciwwymiotne czy środki przeciwbólowe. Pobiera się także krew w celu wykonania niezbędnych badań (morfologia, gazometria krwi, jonogram, kinaza kreatynowa, mocznik i kreatynina, INR, badanie ogólne moczu) oraz wykonuje EKG.

Warto wiedzieć, że surowicę przeciwjadową podaje się jedynie w przypadku istnienia konkretnych wskazań. Należą do nich reakcja anafilaktyczna na jad żmii, ukąszenie w okolicy szyi, twarzy czy języka, gwałtownie narastający obrzęk, ból brzucha z wymiotami czy niektóre nieprawidłowości wykryte w badaniach laboratoryjnych. W takich przypadkach antytoksynę jadu żmii należy podać jak najszybciej.

Czy często zdarza się ukąszenie przez żmiję?

Ukąszenia węży w krajach europejskich nie są częste. Szacuje się, że jest to około kilkunastu tysięcy przypadków rocznie, z czego ok. 15% kończy się poważniejszą reakcją organizmu. Ilość śmiertelnych pokąsań przez żmiję nie przekracza 1%. Ukąszenie może przebiegać w cięższy sposób u dzieci, osób w podeszłym wieku czy u osób z chorobami układu krążenia.

Jad żmii zawiera fosfatydazę, która wpływa na uwolnienie histaminy oraz hialuronidazę, działa hemolitycznie, uszkadza różne rodzaje białek, może także doprowadzić do uszkodzenia nerek i skazy krwotocznej. Stopień ciężkości objawów przede wszystkim zależy od ilości wprowadzonego do organizmu jadu w stosunku do masy ciała.

Dlatego na cięższy przebieg narażone są dzieci. Istotny jest także ogólny stan zdrowia ukąszonej osoby, jej kondycja psychofizyczna w momencie ukąszenia (zmęczenie, osłabienie), zachowanie bezpośrednio po ukąszeniu (wysiłek i ruch przyspieszają wchłanianie jadu), wiek, obecność uczulenia na składniki jadu, wrażliwość osobnicza i inne.

Warto wiedzieć, że zdarzają się czasem tzw. suche ukąszenia, kiedy to ukąszenie przez żmiję zygzakowatą faktycznie ma miejsce i zwykle pozostaje widoczny ślad po zębach, ale nie dochodzi do wprowadzenia jadu do organizmu.

Ukąszenie przez żmiję – objawy

Jak wygląda ukąszenie żmii? Ślad po ukąszeniu to mała, dwupunktowa, bolesna i sącząca się rana, z odstępem między otworami po zębach ≤8 mm. Ból i narastający obrzęk tkanki podskórnej pojawiają się szybko. Może im towarzyszyć uczucie mrowienia, tkliwość czy zasinienie w okolicy ukąszenia. W cięższych przypadkach obrzęk szybko rośnie i może objąć całą ukąszoną kończynę, a nawet większość powierzchni ciała.

Okoliczne węzły chłonne mogą być powiększone, a czasem pojawiają się wybroczyny i pęcherze z surowiczą treścią. Objawy ogólnoustrojowe występują rzadko, a należą do nich bóle brzucha, biegunka, nudności i wymioty, krwawienie z dziąseł, krwiomocz, gorączka, silny niepokój czy skurcz oskrzeli, lub obrzęk płuc, który może powodować duszność i trudności z oddychaniem.

Czasem można także zaobserwować wzmożoną potliwość i nasilone pragnienie, zawroty głowy, dezorientację, nadmierną senność czy zaburzenia świadomości. Istnieje ryzyko wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego lub anafilaktoidalnego już w ciągu kilku minut po ukąszeniu.

Jak uniknąć spotkania ze żmiją?

Gdy jesteś w lesie lub na terenie łąkowym, unikaj spacerowania w miejscach, gdzie nie widzisz dokładnie podłoża (w krzakach, wysokiej trawie, między kamieniami). Warto pamiętać o odpowiednim na takie wędrówki obuwiu, które zasłoni stopy i kostki (a najlepiej całe łydki, aż do kolan) i nieco zmniejszy ryzyko ukąszenia.

Jeśli zauważysz węża, spokojnie go obejdź i się oddal. Nie podchodź do niego, nie próbuj go dotykać ani trącać patykami. Pamiętaj, że żmije nie atakują ludzi, gdy nie mają ku temu powodów. Ugryzienie jest realne jedynie wtedy, gdy wąż poczuje się zagrożony i osaczony (np. gdy ktoś na niego przypadkowo nadepnie lub próbuje go złapać).

Teraz już wiesz, co robić przy ukąszeniu przez żmiję

Ukąszenie żmii w większości przypadków przebiega łagodnie i cechuje się miejscowymi objawami lub nawet ich brakiem. Śmiertelność wynosi poniżej 1%, ale warto pamiętać, że u niektórych osób mogą rozwinąć się symptomy ciężkiego zatrucia i poważne objawy ogólne. Na ciężki przebieg szczególnie narażone są dzieci oraz osoby starsze. Pierwsza pomoc polega przede wszystkim na wezwaniu medyków oraz uspokojeniu i unieruchomieniu poszkodowanego. Nie podejmuj prób wysysania jadu, nie nacinaj skóry ani nie zakładaj opatrunków uciskowych.

Źródła:

1. Klimaszyk D., Cebula G., Ukąszenie przez żmiję zygzakowatą. W: Interna Szczeklika, pod red. P. Gajewskiego, Medycyna Praktyczna, Kraków 2020.
2. Zajkowska J., Majcher K., Garkowski A., Postępowanie po ukąszeniu przez węża, Medycyna po dyplomie nr 06/2017, Medical Tribune Polska.