Zaparcia nawykowe u dzieci – skąd się biorą i jak im zaradzić?

Zaparcia stolca to powszechny problem zdrowotny wśród małych pacjentów. Obserwacje wskazują, że zmaga się z nim nawet 10-15% dziecięcej populacji. Dolegliwość najczęściej dotyczy dzieci w wieku od 2 do 4 lat. Większość przypadków ma podłoże czynnościowe, a część z nich to tzw. zaparcia nawykowe. Dowiedz się, co jest ich przyczyną i jak je leczyć. 

Zaparcia nawykowe u dzieci – czym są?  

O zaparciach u dzieci można mówić wówczas, gdy dziecko wypróżnia się nie częściej niż 2 razy w tygodniu, a stolce są twarde, zbite oraz oddawane z dużym dyskomfortem lub nawet bólem. Za jedynie 5% przypadków zaparć u dzieci stoi choroba organiczna (np. choroby jelit, alergie pokarmowe, niedoczynność tarczycy, choroby układu nerwowego i mięśniowego). Pozostałe 95% dzieci, które zmagają się z problemem zaparć, cierpi na zaparcia uwarunkowane czynnościowo. 

Czynnościowe zaburzenia układu pokarmowego to choroby o znanym obrazie klinicznym, ale bez ustalonej konkretnej przyczyny strukturalnej. Nie stwierdza się odchyleń w badaniach obrazowych, laboratoryjnych i endoskopowych, które mogłyby tłumaczyć naturę objawów. 

Zaparcia nawykowe są jednym z rodzajów zaparć czynnościowych i dotyczą zwykle dzieci w wieku około przedszkolnym. Są wynikiem dobrowolnego i regularnego wstrzymywania stolca. 

Sprawdź popularne kategorie

Przyczyny nawykowych zaparć u dzieci 

Zaparcia nawykowe są spowodowane zwykle czynnikami psychologicznymi, które w różny sposób zaburzają naturalny rytm wypróżnień. Ten problem często wiąże się z historią bolesnych wypróżnień w wywiadzie dziecka, zwykle w okolicy 2. roku życia. Skojarzenie  z czynnością nieprzyjemną i przynoszącą dyskomfort lub ból sprawia, że dzieci nabierają nawyk powstrzymywania się od oddawania stolca. Prowadzi to do patologicznego mechanizmu błędnego koła: 

1. Dziecko wstrzymuje stolec w obawie przed bolesnym wypróżnieniem, 
2. Stolec zwiększa swoją objętość i twardość, 
3. Wypróżnienie staje się coraz trudniejsze i coraz bardziej bolesne. 

Inne przyczyny, które mogą leżeć u podłoża zaburzeń w oddawaniu stolca i nawykowych zaparć, to m.in.: 

• Zbyt wczesna nauka korzystania z nocnika i zbyt częste próby wysadzania, ponaglanie wypróżnień, karanie w razie niepowodzenia,      
• Rozpoczęcie uczęszczania do żłobka, przedszkola lub szkoły,      
• Problemy rodzinne,
• Zmiana miejsca zamieszkania,
• Długa podróż,
• Długie unieruchomienie.

Zaparcia nawykowe u dzieci – objawy 

Zmniejszenie częstotliwości wypróżnień to dość jasna oznaka, że przewód pokarmowy dziecka nie funkcjonuje prawidłowo. Czasem jednak zdarza się, że dziecko oddaje półpłynne stolce i brudzi bieliznę. Nie jest to wynikiem naprzemiennych biegunek i zaparć, a konsekwencją przeciekania mas kałowych wokół uformowanego, zbitego stolca. Taki stan może uśpić czujność rodziców. 

Warto obserwować dziecko i zwracać uwagę, czy występuje u niego tzw. postawa retencyjna. Jest to nagłe przerywanie wykonywanej czynności (np. zabawy) i przyjmowanie nietypowych pozycji, takich jak: 

• Stawanie na palcach,  
• Wiercenie się, 
• Kucanie, 
• Zastyganie w bezruchu, 
• Krzyżowanie nóg, 
• Zaciskanie pośladków. 

Do momentu wypróżnienia u dziecka może narastać drażliwość i niepokój. Po oddaniu stolca, co zwykle odbywa się z trudem, maluch staje się pogodniejszy. 

Nawykowym zaparciom mogą towarzyszyć dodatkowe objawy, takie jak: 

• Ból brzucha, 
• Wzdęcia, 
• Osłabienie apetytu, 
• Nietrzymanie moczu, 
• Nawracające zakażenia układu moczowego, 
• Obecność krwi i/lub śluzu w kale. 

Zaparcia nawykowe u dzieci – jak sobie radzić? 

Diagnostyką i leczeniem zaparć nawykowych zajmują się lekarze pediatrzy lub gastroenterolodzy dziecięcy. Postępowanie opiera się na dokładnym wywiadzie lekarskim z rodzicami, a także z dzieckiem, jeśli pozwala na to jego wiek. Wykonywane jest badanie fizykalne oraz szereg badań pomocniczych (np. laboratoryjnych i obrazowych).

Leczenie zaparć nawykowych u dzieci 

Zalecenia wskazują, że terapię zaparć nawykowych należy rozpocząć jak najszybciej. Zaparcia nawykowe można zaobserwować pojawić się już u małych dzieci, a leczenie może trwać od kilku miesięcy do kilku lat i należy uzbroić się w cierpliwość.

• Pierwsza faza farmakoterapii skupia się na oczyszczeniu jelita z zalegających mas kałowych. Leki na zaparcia u dzieci stosowane w tym wskazaniu to przede wszystkim makrogole (preparaty polimeryczne glikolu polietylenowego – PEG). Mają za zadanie zatrzymywanie wody w jelicie, przez co rozluźniają masę kałową. Wpływają również stymulująco na motorykę jelita i ułatwiają wypróżnienia. Innym lekiem stosowanym w tym wskazaniu jest przyjmowana doustnie laktuloza.  
• U niektórych dzieci leki doustne są niewystarczające i do usunięcia mas kałowych stosowane są wlewki doodbytnicze: z mieszanki fosforanowej lub z soli fizjologicznej z dodatkiem laktulozy. 
• Drugi etap farmakoterapii to leczenie podtrzymujące, które pozwala na utrzymanie miękkiej konsystencji stolca, zmniejszenie dolegliwości bólowych i normalizację częstości wypróżnień. Tu również stosowane są głównie makrogole i laktuloza. Leczenie podtrzymujące powinno trwać odpowiednio długo i być stopniowo odstawiane. Z reguły zajmuje dłużej niż 2 miesiące.  

Domowe sposoby na zaparcia nawykowe u dzieci

W postępowaniu z zaparciami nawykowymi nie powinno się stosować wyłącznie metod niefarmakologicznych, ponieważ z reguły są nieskuteczne lub niewystarczająco skuteczne i jedynie opóźniają wdrożenie leczenia. Niektóre strategie i domowe sposoby na zaparcia u dzieci warto wdrażać do codzienności, żeby stanowiły wsparcie dla farmakoterapii. Co na zaparcia nawykowe u dzieci może wspomóc leczenie na co dzień?

1. Dzienniczek wypróżnień. Służy monitorowaniu wypróżnień – ich częstości, objętości i konsystencji. Warto, żeby rodzice dołączali do zapisków adnotacje odnośnie samopoczucia dziecka, diety i ilości wypijanych płynów. Dzienniczek wypróżnień może pomóc lekarzowi w lepszej ocenie stanu dziecka i modyfikowaniu leczenia. 
2. Terapia behawioralna. Jej celem jest próba uświadomienie dziecka o roli wypróżnień i wytworzeniu przeświadczenia, że jest to rutynowa aktywność, której nie należy wstrzymywać. Wykorzystuje różnorodne techniki dostosowane do wieku i poziomu zrozumienia dziecka, np. obrazki, historyjki, odgrywanie scenek. Przy problemie, jakim są zaparcia nawykowe, terapia behawioralna może pomóc zrozumieć maluchowi, że korzystanie z toalety to część codzienności i czynność, która nie musi go stresować.
3. Trening korzystania z toalety/nocnika. Dziecko, które wypróżnia się do toalety/nocnika można poddać próbie kontroli wypróżnień. Warto zachęcać je do prób oddawania stolca ok. 20-30 minut po głównych posiłkach, ponieważ naturalny mechanizm odruchowy defekacji jest wówczas najsilniejszy. 
4. Zmiany dietetyczne. Odpowiednia dieta reguluje pracę całego układu pokarmowego.
5. Zwiększenie aktywności fizycznej. Ruch wspomaga pracę jelit. 

Stosowanie probiotyków i prebiotyków u dzieci z zaparciami nawykowymi jest wciąż dyskusyjne i nie jest standardowo zalecane. 

Zaparcia nawykowe u dzieci - dieta

Zalecane jest unikanie spożywania pokarmów bogatych w tłuszcze i cukier, fast foodów, potraw smażonych i słodkich napojów. Warto zwiększyć ilość spożywanego błonnika, ale po normalizacji częstości wypróżnień i konsystencji stolca. Ważne jest wypijanie odpowiedniej ilości płynów. 

Dowiedz się, jaka jest najlepsza dieta na zaparcia.

Konsekwencje zaparć nawykowych u dzieci 

Nieleczone zaparcia nawykowe u dzieci mogą prowadzić do powikłań i długofalowych konsekwencji zdrowotnych, takich jak      

• Nietrzymanie stolca z przepełnienia, 
• Nietrzymanie moczu i nawracające zakażenia układu moczowego, 
• Mechaniczna niedrożność jelita grubego, 
• Zahamowanie wzrostu i przyrostu masy ciała dziecka,      
• Zaburzenia psychiczne (np. lękowe, depresyjne). 

Zaparcia nawykowe u dzieci - podsumowanie

Nawyk wstrzymywania wypróżnień u dzieci często jest problemem przewlekłym niosącym ze sobą wiele długofalowych konsekwencji. Szybka diagnostyka i terapia przywracają dziecku prawidłowe funkcjonowanie. W leczeniu nawykowych zaparć dużą rolę odgrywają rodzice i środowisko domowe, co powinno być wyraźnie zaznaczane przez lekarzy opiekujących się dzieckiem. 

Źródła:

1. Kwiecień J., Kryteria Rzymskie IV (2016) – aktualne wytyczne rozpoznawania i leczenia czynnościowych zaburzeń przewodu pokarmowego u dzieci, Standardy Medyczne/Pediatria, 2016 
   Gibas-Dorna M., Piątek J., Functional constipation in children – evaluation and management, Przegląd Gastroenterologiczny, 2014, https://www.termedia.pl/Functional-constipation-in-children-evaluation-and-management,41,23479,0,1.html, [dostęp: 9.11.2024 r.]
2. Kawalec W., Grenda R., Kulus M., Pediatria II, wyd.II, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2018
3. Maruszczak M., Prof. Piotr Albrecht o leczeniu zaparć czynnościowych u dzieci, https://www.termedia.pl/poz/Prof-Piotr-Albrecht-o-leczeniu-zaparc-czynnosciowych-u-dzieci,33541.html, [dostęp: 9.11.2024 r.]