Zaparcia nawykowe u dzieci – skąd się biorą i jak im zaradzić?

Zaparcia stolca to powszechny problem zdrowotny wśród małych pacjentów. Obserwacje wskazują, że zmaga się z nim nawet 10-15% dziecięcej populacji. Dolegliwość najczęściej dotyczy dzieci w wieku od 2 do 4 lat. Większość przypadków ma podłoże czynnościowe, a część z nich to tzw. zaparcia nawykowe. Dowiedz się, co jest ich przyczyną i jak je leczyć. 

Zaparcia nawykowe u dzieci – czym są?  

O zaparciach u dzieci można mówić wówczas, gdy dziecko wypróżnia się nie częściej niż 2 razy w tygodniu, a stolce są twarde, zbite oraz oddawane z dużym dyskomfortem lub nawet bólem. Za jedynie 5% przypadków zaparć u dzieci stoi choroba organiczna (np. choroby jelit, alergie pokarmowe, niedoczynność tarczycy, choroby układu nerwowego i mięśniowego). Pozostałe 95% dzieci, które zmagają się z problemem zaparć, cierpi na zaparcia uwarunkowane czynnościowo. 

Czynnościowe zaburzenia układu pokarmowego to choroby o znanym obrazie klinicznym, ale bez ustalonej konkretnej przyczyny strukturalnej. Nie stwierdza się odchyleń w badaniach obrazowych, laboratoryjnych i endoskopowych, które mogłyby tłumaczyć naturę objawów. 

Zaparcia nawykowe są jednym z rodzajów zaparć czynnościowych i dotyczą zwykle dzieci w wieku około przedszkolnym. Są wynikiem dobrowolnego i regularnego wstrzymywania stolca. 

Przyczyny nawykowych zaparć u dzieci 

Zaparcia nawykowe są spowodowane zwykle czynnikami psychologicznymi, które w różny sposób zaburzają naturalny rytm wypróżnień. Ten problem często wiąże się z historią bolesnych wypróżnień w wywiadzie dziecka, zwykle w okolicy 2. roku życia. Skojarzenie  z czynnością nieprzyjemną i przynoszącą dyskomfort lub ból sprawia, że dzieci nabierają nawyk powstrzymywania się od oddawania stolca. Prowadzi to do patologicznego mechanizmu błędnego koła: 

1. Dziecko wstrzymuje stolec w obawie przed bolesnym wypróżnieniem, 
2. Stolec zwiększa swoją objętość i twardość, 
3. Wypróżnienie staje się coraz trudniejsze i coraz bardziej bolesne. 

Inne przyczyny, które mogą leżeć u podłoża zaburzeń w oddawaniu stolca i nawykowych zaparć, to m.in.: 

• Zbyt wczesna nauka korzystania z nocnika i zbyt częste próby wysadzania, ponaglanie wypróżnień, karanie w razie niepowodzenia,      
• Rozpoczęcie uczęszczania do żłobka, przedszkola lub szkoły,      
• Problemy rodzinne,
• Zmiana miejsca zamieszkania,
• Długa podróż,
• Długie unieruchomienie.

Sprawdź powiązane kategorie

Zaparcia nawykowe u dzieci – objawy 

Zmniejszenie częstotliwości wypróżnień to dość jasna oznaka, że przewód pokarmowy dziecka nie funkcjonuje prawidłowo. Czasem jednak zdarza się, że dziecko oddaje półpłynne stolce i brudzi bieliznę. Nie jest to wynikiem naprzemiennych biegunek i zaparć, a konsekwencją przeciekania mas kałowych wokół uformowanego, zbitego stolca. Taki stan może uśpić czujność rodziców. 

Warto obserwować dziecko i zwracać uwagę, czy występuje u niego tzw. postawa retencyjna. Jest to nagłe przerywanie wykonywanej czynności (np. zabawy) i przyjmowanie nietypowych pozycji, takich jak: 

• Stawanie na palcach,  
• Wiercenie się, 
• Kucanie, 
• Zastyganie w bezruchu, 
• Krzyżowanie nóg, 
• Zaciskanie pośladków. 

Do momentu wypróżnienia u dziecka może narastać drażliwość i niepokój. Po oddaniu stolca, co zwykle odbywa się z trudem, maluch staje się pogodniejszy. 

Nawykowym zaparciom mogą towarzyszyć dodatkowe objawy, takie jak: 

• Ból brzucha, 
• Wzdęcia, 
• Osłabienie apetytu, 
• Nietrzymanie moczu, 
• Nawracające zakażenia układu moczowego, 
• Obecność krwi i/lub śluzu w kale. 

Zaparcia nawykowe u dzieci – jak sobie radzić? 

Diagnostyką i leczeniem zaparć nawykowych zajmują się lekarze pediatrzy lub gastroenterolodzy dziecięcy. Postępowanie opiera się na dokładnym wywiadzie lekarskim z rodzicami, a także z dzieckiem, jeśli pozwala na to jego wiek. Wykonywane jest badanie fizykalne oraz szereg badań pomocniczych (np. laboratoryjnych i obrazowych).

Leczenie zaparć nawykowych u dzieci 

Zalecenia wskazują, że terapię zaparć nawykowych należy rozpocząć jak najszybciej. Leczenie może trwać od kilku miesięcy do kilku lat i należy uzbroić się w cierpliwość. 

• Pierwsza faza farmakoterapii skupia się na oczyszczeniu jelita z zalegających mas kałowych.Leki na zaparcia u dzieci stosowane w tym wskazaniu to przede wszystkim makrogole (preparaty polimeryczne glikolu polietylenowego – PEG). Mają za zadanie zatrzymywanie wody w jelicie, przez co rozluźniają masę kałową. Wpływają również stymulująco na motorykę jelita i ułatwiają wypróżnienia. Innym lekiem stosowanym w tym wskazaniu jest przyjmowana doustnie laktuloza.  
• U niektórych dzieci leki doustne są niewystarczające i do usunięcia mas kałowych stosowane są wlewki doodbytnicze: z mieszanki fosforanowej lub z soli fizjologicznej z dodatkiem laktulozy. 
• Drugi etap farmakoterapii to leczenie podtrzymujące, które pozwala na utrzymanie miękkiej konsystencji stolca, zmniejszenie dolegliwości bólowych i normalizację częstości wypróżnień. Tu również stosowane są głównie makrogole i laktuloza. Leczenie podtrzymujące powinno trwać odpowiednio długo i być stopniowo odstawiane. Z reguły zajmuje dłużej niż 2 miesiące.  

Sposoby na zaparcia nawykowe u dzieci 

W postępowaniu z zaparciami nawykowymi nie powinno się stosować wyłącznie metod niefarmakologicznych, ponieważ z reguły są nieskuteczne lub niewystarczająco skuteczne i jedynie opóźniają wdrożenie leczenia. Niektóre strategie i domowe sposoby na zaparcia u dzieci warto wdrażać do codzienności, żeby stanowiły wsparcie dla farmakoterapii. 

1. Dzienniczek wypróżnień. Służy monitorowaniu wypróżnień – ich częstości, objętości i konsystencji. Warto, żeby rodzice dołączali do zapisków adnotacje odnośnie samopoczucia dziecka, diety i ilości wypijanych płynów. Dzienniczek wypróżnień może pomóc lekarzowi w lepszej ocenie stanu dziecka i modyfikowaniu leczenia. 
2. Terapia behawioralna. Jej celem jest próba uświadomienie dziecka o roli wypróżnień i wytworzeniu przeświadczenia, że jest to rutynowa aktywność, której nie należy wstrzymywać. Wykorzystuje różnorodne techniki dostosowane do wieku i poziomu zrozumienia dziecka, np. obrazki, historyjki, odgrywanie scenek. 
3. Trening korzystania z toalety/nocnika. Dziecko, które wypróżnia się do toalety/nocnika można poddać próbie kontroli wypróżnień. Warto zachęcać je do prób oddawania stolca ok. 20-30 minut po głównych posiłkach, ponieważ naturalny mechanizm odruchowy defekacji jest wówczas najsilniejszy. 
4. Zmiany dietetyczne. Zalecane jest unikanie spożywania pokarmów bogatych w tłuszcze i cukier, fast foodów, potraw smażonych i słodkich napojów. Warto zwiększyć ilość spożywanego błonnika, ale po normalizacji częstości wypróżnień i konsystencji stolca. Ważne jest wypijanie odpowiedniej ilości płynów. 
5. Zwiększenie aktywności fizycznej. Ruch wspomaga pracę jelit. 

Stosowanie probiotyków i prebiotyków u dzieci z zaparciami nawykowymi jest wciąż dyskusyjne i nie jest standardowo zalecane. 

Konsekwencje zaparć nawykowych u dzieci 

Nieleczone zaparcia nawykowe u dzieci mogą prowadzić do powikłań i długofalowych konsekwencji zdrowotnych, takich jak      

• Nietrzymanie stolca z przepełnienia, 
• Nietrzymanie moczu i nawracające zakażenia układu moczowego, 
• Mechaniczna niedrożność jelita grubego, 
• Zahamowanie wzrostu i przyrostu masy ciała dziecka,      
• Zaburzenia psychiczne (np. lękowe, depresyjne). 

Podsumowanie 

Nawyk wstrzymywania wypróżnień u dzieci często jest problemem przewlekłym niosącym ze sobą wiele długofalowych konsekwencji. Szybka diagnostyka i terapia przywracają dziecku prawidłowe funkcjonowanie. W leczeniu nawykowych zaparć dużą rolę odgrywają rodzice i środowisko domowe, co powinno być wyraźnie zaznaczane przez lekarzy opiekujących się dzieckiem. 

Źródła:

1. Kwiecień J., Kryteria Rzymskie IV (2016) – aktualne wytyczne rozpoznawania i leczenia czynnościowych zaburzeń przewodu pokarmowego u dzieci, Standardy Medyczne/Pediatria, 2016 
   Gibas-Dorna M., Piątek J., Functional constipation in children – evaluation and management, Przegląd Gastroenterologiczny, 2014, https://www.termedia.pl/Functional-constipation-in-children-evaluation-and-management,41,23479,0,1.html, [dostęp: 9.11.2024 r.]
2. Kawalec W., Grenda R., Kulus M., Pediatria II, wyd.II, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2018
3. Maruszczak M., Prof. Piotr Albrecht o leczeniu zaparć czynnościowych u dzieci, https://www.termedia.pl/poz/Prof-Piotr-Albrecht-o-leczeniu-zaparc-czynnosciowych-u-dzieci,33541.html, [dostęp: 9.11.2024 r.]