Sarkopenia – co to jest? Jakie są jej przyczyny i jak ją leczyć?

Prawdopodobnie mało kto, będąc w kwiecie wieku, słyszał o sarkopenii. Tymczasem jest to dosyć powszechna choroba, która dotyka głównie osoby po 60 roku życia. Z wiekiem utrata masy mięśniowej to zjawisko naturalne. Nie znaczy to jednak, że seniorzy nie powinni dbać o zachowanie sprawności fizycznej. Z sarkopenią można i trzeba walczyć! 

Co to jest sarkopenia?

Negatywne następstwa zmniejszania się masy i siły mięśniowej u seniorów były dokumentowane w literaturze medycznej już od lat 70. ubiegłego wieku. Dopiero rozwój współczesnej geriatrii, która jest nastawiona na podtrzymywanie sprawności i samodzielności osób będących w podeszłym wieku, pozwolił na kompleksową i głęboką analizę problemu. Pojęcie sarkopenii po raz pierwszy pojawiło się w publikacjach medycznych w 1988 roku. Jego twórcą był Irwin Rosenberg, który zdefiniował tę chorobę jako spadek masy i siły mięśniowej.

W 2010 r. poszerzono tę definicję i dziś mianem sarkopenii określa się związany z wiekiem zespół charakteryzujący się spadkiem masy i funkcji mięśniowej (siły mięśniowej i sprawności fizycznej). W 2016 r. sarkopenia pojawiła się Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10-MC, co otworzyło drogę do rozwoju nowych metod terapeutycznych podejmowanych przez firmy farmaceutyczne i jednostki badawcze. 

Jakie są przyczyny sarkopenii?

Wraz z wiekiem można zaobserwować zmiany w budowie i funkcjonowaniu układu mięśniowego:

• Zanik włókien szybkokurczliwych większy niż wolnokurczliwych, 
• Obumieranie włókien mięśniowych, 
• Grupowanie różnych typów włókien,
• Spadek liczby komórek satelitarnych we włóknach szybkokurczliwych. 

Ze względu na etiologię sarkopenię można podzielić na pierwotną i wtórną. 

• Sarkopenia pierwotna – podchodzi pod tzw. zespół geriatryczny. Czynników, które ją wywołują, jest bardzo wiele. To złożone procesy postępujące wraz ze starzeniem się organizmu. Na rozwój sarkopenii pierwotnej będzie miało wpływ np. otępienie, niedożywienie, towarzyszące choroby przewlekłe, brak apetytu, brak aktywności fizycznej, czynniki środowiskowe etc. 
• Sarkopenia wtórna – wywołana konkretnym, pojedynczym czynnikiem. Najczęściej jest konsekwencją zaawansowanego stadium towarzyszącej choroby przewlekłej. Przykładowo, statystycznie niemal 20% osób cierpiących na niewydolność serca musi zmagać się z sarkopenią. Przy przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc (POCHP) wskaźnik ten wynosi 15%.

Sarkopenię można także podzielić na postać ostrą i przewlekłą. Pierwsza trwa poniżej 6 miesięcy i jest zwykle spowodowana ostrą chorobą lub poważnym urazem. Druga trwa powyżej pół roku i wiąże się z występowaniem przewlekłych schorzeń towarzyszących.

Inne czynniki ryzyka to: brak aktywności fizycznej, niewystarczająca podaż kalorii, niedobór białka w diecie, choroby przewodu pokarmowego (np. zespoły złego wchłaniania), stres oksydacyjny, insulinooporność, otyłość, płeć żeńska, uwarunkowania genetyczne, zaburzenia gospodarki hormonalnej, przyjmowanie niektórych leków (np. statyn, fibratów – leków na cholesterol).

Diagnostyka sarkopenii

Diagnostyka sarkopenii nie jest prosta, co wiąże się ze stosunkowo małą wykrywalnością. Zwykle w pierwszej kolejności zwraca się uwagę na choroby przewlekłe. Sarkopenię należy także odróżnić od kacheksji i zespołu kruchości, z którymi często współwystępuje u osób w podeszłym wieku. Niemniej jednak istnieją pewne kryteria diagnostyczne pomagające wykryć sarkopenię starczą. Są to:

• Podeszły wiek pacjenta – powyżej 60 lat,
• Niska masa mięśniowa – najbardziej precyzyjne pomiary daje tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny. Coraz popularniejsza staje się też analiza składu ciała przy pomocy bioimpedancji (ang. BIA – bioimpedance analysis), 
• Niska siła mięśni – oceniana pomiarem siły uścisku ręki przy użyciu dynamometru,
• Niska sprawność mięśniowa – mierzona jest prędkość chodu na określonym dystansie (zwykle 400 m).

Jakie są charakterystyczne objawy sarkopenii?

Najbardziej charakterystyczne objawy sarkopenii to:

• Widoczna utrata masy mięśniowej,
• Postępująca utrata sił, osłabienie,
• Osoba wymaga pomocy innych, 
• Problemy z dynamicznym chodem, zaburzenia równowagi,
• Męczliwość,
• Zdarzające się upadki,
• Szczupła, wątła sylwetka,
• Odczucie zimna,
• Zaburzenia odporności, zwiększona podatność na infekcje,
• Problemy z psychiką – lęki, depresja, stupor.

Sarkopenia wieku podeszłego – powikłania i skutki

Rozwój sarkopenii i zaniechanie walki z chorobą prowadzi do ułomności, kalectwa oraz często do zależności od osób trzecich. Pacjent zmagający się z tym schorzeniem jest narażony także na zwiększoną liczbę upadków, co grozi złamaniami i unieruchomieniem. Sarkopenia ściśle wiąże się z otyłością. Do powstania otyłości sarkopenicznej dochodzi na skutek szybkiej utraty tkanki mięśniowej przy jednoczesnym zachowaniu lub zwiększeniu tkanki tłuszczowej w ustroju. Konsekwencją jest wyraźne osłabienie chorego. Ponadto sarkopenia sama w sobie wiąże się z obniżeniem jakości życia, zwiększonym ryzykiem występowania chorób współistniejących (cukrzyca typu 2, osteoporoza, przepuklina) oraz wyższym współczynnikiem śmiertelności.

Leczenie sarkopenii

Niestety, obecnie nie istnieje żaden lek, który byłby w stanie zatrzymać postępujący z wiekiem zanik mięśni. W niektórych przypadkach pomóc może suplementacja hormonalna, jeżeli u źródła problemu leży np. niedobór testosteronu. Duże nadzieje pokłada się dziś w podawaniu przeciwciał monoklonalnych skierowanych przeciwko miostatynie (białku odgrywającym kluczową rolę w hamowaniu podziału komórek mięśniowych) – miocytów oraz z selektywnymi agonistami receptorów androgenowych (SARM). Na wyniki badań i ocenę skuteczności takiego podejścia przyjdzie nam jednak jeszcze trochę poczekać. Póki co, największe znaczenie w walce z sarkopenią ma profilaktyka.

Czy da się zapobiec sarkopenii?

Być może u niektórych osób nie jest możliwe całkowite wyleczenie z sarkopenii, ale trzeba podejmować wysiłek ukierunkowany na zahamowanie rozwoju choroby. Konieczna jest przede wszystkim zmiana stylu życia pacjenta. W związku z tym warto postawić na umiarkowaną aktywność fizyczną. 

Kluczowe znaczenie w sarkopenii ma także odpowiednia dieta. Na stole seniora muszą pojawić się produkty wysokobiałkowe (rośliny strączkowe, chude mięso, ryby, nabiał). Menu pacjenta powinno zawierać około 1,2 g białka na każdy kilogram masy ciała, ponieważ białko stanowi podstawowy budulec mięśni. Bardzo pomocną alternatywą jest także możliwość zakupu w aptece specjalnych preparatów wysokoproteinowych, co określa się mianem żywienia medycznego. Ponadto posiłki powinny być zbilansowane pod względem kalorycznym, zawierać odpowiednie ilości węglowodanów i dobrej jakości tłuszczów. Konsystencję jedzenia należy dostosować do możliwości pacjenta w zakresie gryzienia, żucia i połykania pokarmu. 

Dla starszych osób, które mają problemy z apetytem, dostarczenie do ustroju wszystkich mikro- i makroelementów bywa dużym wyzwaniem. Warto więc rozważyć odpowiednią suplementację witamin i minerałów dla seniora. Jako silne antyoksydanty w tabletkach wskazuję się witaminę A, C, E, które pomagają walczyć z wolnymi rodnikami odpowiedzialnymi za przyspieszanie procesu starzenia. Ponadto uszkodzenia powodowane przez wolne rodniki związane są z przyspieszoną atrofią oraz utratą funkcji mięśni i włókien w przebiegu sarkopenii. Nie zapominajmy przy tym o witaminie D3, której codzienne przyjmowanie wpływa korzystnie na siłę mięśni szkieletowych.

Każdy senior powinien zgłaszać sięregularnie na podstawowe badania okresowe, które oceniają ogólny stan zdrowia, pomagają wykryć nieprawidłowości i w porę reagować.

Ćwiczenia a sarkopenia starcza

Aktywność fizyczna, dostosowana do możliwości pacjenta, pomaga zachować zdrowie w każdym wieku. Przykładowe ćwiczenia w sarkopenii nie muszą być forsujące. Wystarczy regularny spacer, basen czy jazda na rowerze. Jeżeli istnieją przeciwskazania do ćwiczeń w sarkopenii należy skonsultować się ze specjalistą. U pacjentów bardzo schorowanych, którzy mają ograniczona możliwość ruchu, jedyną opcją na wzmocnienie mięśni w sarkopenii może okazać się fizjoterapia lub profesjonalny masaż dla seniora. 

Sarkopenia – co warto zapamiętać?

Sarkopenia postępuje stopniowo, dlatego łatwo ją zbagatelizować. Obniżenie sprawności fizycznej może być niemal niewidoczne aż do momentu osiągniecia punktu krytycznego. Stąd też tak istotne jest szybkie zdiagnozowanie choroby oraz odpowiednia profilaktyka. Aktywność fizyczna, unikanie stresu, odpowiednio zbilansowana dieta oraz regularne badania seniora to absolutne minimum, które przekłada się na poprawę jakości życia i funkcjonowania w każdym wieku.

Źródła:

1. https://bip.umw.edu.pl/attachments/download/7340 [dostęp: 17.03.2022]
2. https://ptfarm.pl/pub/File/Farmacja%20Polska/2010/06-2010/09%20%20Jatrogenne%20miopatie%20indukowane.pdf [dostęp: 21.03.2022]