Stwardnienie rozsiane – przyczyny, objawy, leczenie i rokowania

Stwardnienie rozsiane (SM) to nieuleczalna przewlekła choroba ośrodkowego układu nerwowego. W Polsce każdego roku dotyka ona około 2,5 tysiąca osób. SM nazywane jest „chorobą o tysiącach twarzy”, ponieważ jej przebieg bywa bardzo zróżnicowany. Wywołuje wiele symptomów neurologicznych, a u większości osób występują okresy zaostrzeń i remisji. Dowiedz się, jakie objawy daje stwardnienie rozsiane, jak się je diagnozuje i leczy!

Co to jest stwardnienie rozsiane?

Stwardnienie rozsiane (w skrócie SM z łac. sclerosis multiplex) to przewlekła choroba ośrodkowego układu nerwowego, która dotyczy mózgowia i rdzenia kręgowego.

• SM jest wywołane nieprawidłowym działaniem układu odpornościowego, który zaczyna atakować osłonki nerwów (mieliny), zaburzając przekazywanie impulsów nerwowych.
• Osłonka mielinowa pokrywa neurony (komórki nerwowe), pełni więc funkcje ochronne oraz bierze udział w przekaźnictwie sygnałów nerwowych. W konsekwencji dochodzi do demielinizacji, czyli postępującego zaniku osłonek mielinowych włókien nerwowych. Określenie „rozsiane” odzwierciedla pojawienie się zmian chorobowych w różnych miejscach układu nerwowego.
• Szereg z nich jest łatwych do zauważenia przez otoczenie (np. trudności w poruszaniu się, które wymagają korzystania z kul czy wózka inwalidzkiego). Występują również objawy, które na pierwszy rzut oka nie są widoczne dla innych (zespół chronicznego zmęczenia, zaburzenia czucia, czy problemy ze wzrokiem).
• Choroba może wystąpić u pacjentów w każdym wieku. Zwykle jednak ujawnia się u młodych osób między 20. a 40. rokiem życia.
• Stwardnienie rozsiane znacznie częściej diagnozowane jest u kobiet – chorują one średnio 3 razy częściej niż mężczyźni.
• Na świecie na SM cierpi ponad 2,8 mln osób, z czego w Polsce mamy ok. 46 tysięcy zdiagnozowanych pacjentów.

Medycyna wyróżnia 3 główne postacie choroby.

• Postać rzutowo remisyjną – to najczęściej występująca postać przebiegu SM. Dotyczy nawet 80% pacjentów. Charakteryzuje się występowaniem wyraźnych rzutów, które prowadzą do coraz większych uszkodzeń w centralnym układzie nerwowym. Po epizodzie rzutowym, który może trwać kilka dni lub tygodni, objawy ustępują całkowicie, lub mogą być obecne w łagodnej postaci.
• Postać wtórnie postępującą – pojawia się po kilku bądź kilkunastu latach od stwierdzonej postaci rzutowo-remisyjnej SM. Tym samym dla wielu osób jest kolejną fazą stwardnienia rozsianego. Ta postać początkowo przebiega z rzutami, po których brak jest całkowitej remisji objawów, a funkcjonowanie ulega stałemu pogorszeniu. Obecnie dzięki zwiększonej dostępności leczenia choroby i skutecznych terapii lekowych wtórnie postępująca postać choroby może wystąpić znacznie później lub wcale.
• Postać pierwotnie postępującą – charakteryzuje się stałym postępem choroby od początku jej trwania. Objawy SM stale się pogarszają, prowadząc do trwałej niepełnosprawności. W postaci pierwotnie postępującej z reguły obserwuje się zmiany w rdzeniu kręgowym.

Stwardnienie rozsiane – przyczyny

Jak dotąd dokładne przyczyny stwardnienia rozsianego nie zostały w pełni poznane. SM uznaje się za chorobę przewlekłą o podłożu immunologicznym, w której za niszczenie komórek nerwowych w mózgu i rdzeniu kręgowym odpowiedzialna jest nieprawidłowa praca układu odpornościowego. Na rozwój schorzenia mogą wpływać również czynniki środowiskowe egzogenne oraz uwarunkowania genetyczne.

Wśród najlepiej poznanych czynników środowiskowych wymieniamy między innymi:

• zakażenie wirusem Epsteina i Barr (EBV) - wirus wywołuje mononukleozę zakaźną,
• palenie papierosów,
• przewlekły stres,
• choroby o podłożu autoimmunologicznym np. cukrzyca typu I, schorzenia tarczycy,
• otyłość (zwłaszcza w okresie dzieciństwa).

Co ciekawe, naukowcy uważają, że częstotliwość zachorowania na SM jest większa im dalej od równika (wpływa na to ilość słońca i kąt padania promieni słonecznych, a co za tym idzie ilość produkowanej przez organizm witaminy D).

Stwardnienie rozsiane – objawy

Do najbardziej charakterystycznych objawów SM należą:

• nagłe, przemijające zaburzenia widzenia (zamglenie wzroku, ubytki w polu widzenia, widzenie podwójne, osłabienie ostrości wzroku, mroczki, oczopląs),
• zapalenie nerwu trójdzielnego,
• przewlekłe zmęczenie i osłabienie,
• zaburzenia funkcji poznawczych – problemy z koncentracją i pamięcią,
• zaburzenia równowagi, dystonia,
• zaburzenia czucia, mrowienie palców u rąk, skurcze mięśni nóg,
• objaw Lhermitte’a – po zgięciu głowy do klatki piersiowej, osoba chora na SM może doznawać uczucia przeszywającego prądu przez ramiona w kierunku dołu pleców,
• zaburzenia pracy pęcherza moczowego (nietrzymanie moczu),
• zaburzenia ruchowe, osłabienie mięśni,
• zaburzenia erekcji u mężczyzn i spadek libido u kobiet.

Powyższe objawy mogą pojawiać się w różnych kombinacjach i różnić się od siebie w zależności od zaawansowania choroby. Bardzo często pierwsze symptomy SM są niespecyficzne i praktycznie niezauważalne, co z pewnością utrudnia i wydłuża diagnostykę.

Stwardnienie rozsiane – leczenie

Pojawienie się objawów, które mogą dawać podejrzenie stwardnienia rozsianego, powinno skłonić pacjentów do jak najszybszej wizyty u lekarza POZ.

• Specjalista po przeprowadzeniu wywiadu może zlecić diagnostykę, uwzględniającą wykonanie następujących badań:

• badania laboratoryjne krwi,
• rezonans magnetyczny i obrazowanie struktur układu nerwowego,
• punkcję lędźwiową obejmującą analizę parametrów płynu mózgowo-rdzeniowego,
• badania elektrofizjologiczne.

• Podczas leczenia rzutu stwardnienia rozsianego podstawowe znaczenie mają glikokortykosteroidy (GKS) – metyloprednizolon i prednizon. Leki te ograniczają uwalnianie cytokin prozapalnych oraz działają przeciwzapalnie, dzięki temu pozytywnie wpływają na ustąpienie objawów neurologicznych. GKS podczas leczenia mogą być podawane dożylnie lub w przypadku łagodniejszych rzutów w postaci doustnej.
• Jeśli terapia glikokortykosteroidami nie przynosi oczekiwanych rezultatów, lekarz może podjąć decyzję o włączeniu środków immunosupresyjnych, które hamują aktywność układu immunologicznego. Zmniejszają one częstość i siłę rzutów oraz spowalniają postęp choroby.
• Doraźnie w trakcie odczuwania objawów pacjenci przyjmują leki przeciwbólowe.
• Istotnym elementem leczenia jest regularne zażywanie witamin i minerałów, w skład których wchodzą: witamina D, witamina B12 i kwas foliowy. Skuteczność terapii daje najlepsze rezultaty, jeśli leczenie zostanie włączone na początkowym etapie SM.
• Nieodłącznym elementem leczenia stwardnienia rozsianego jest Głównym jej celem jest utrzymanie sprawności motorycznej. Metody rehabilitacji są dobierana indywidualnie do każdego pacjenta, uwzględniając przede wszystkim jego stan zdrowia. Metodami powszechnie stosowanymi w usprawnianiu chorych na stwardnienie rozsiane są:

• Kinezyterapia – obejmuje ćwiczenia wzmacniające, rozciągające i wiele innych rodzajów. Gimnastyka pomaga przede wszystkim usprawnić cały organizm i pozytywnie wpływa na koordynację ruchową,
• Fizykoterapia – wykorzystuje zabiegi z wykorzystaniem praw fizyki, które mają działanie przeciwzapalne oraz przeciwbólowe. W ich skład wchodzą magnetoterapia, laseroterapia czy ultradźwięki,
• Masaże – działania manualne wpływają rozluźniająco, poprawiają metabolizm tkanek i zapobiegają przykurczom mięśniowym.

Stwardnienie rozsiane – rokowania

Stwardnienie rozsiane to choroba o charakterze postępującym. Jednak wczesne rozpoznanie i szybkie rozpoczęcie leczenia możliwe jest spowolnienie postępu choroby, a także złagodzenie jej uciążliwych i bolesnych objawów. Szacuje się, że ze stwardnieniem rozsianym żyje się około 5-10 lat krócej, niż przeciętnie. Wraz z rozwojem medycyny i wdrażaniem nowoczesnych metod terapii rokowania z roku na rok są coraz lepsze.

Czy stwardnienie rozsiane jest uleczalne?

Od momentu diagnozy stwardnienie rozsiane towarzyszy pacjentowi przez całe życie. Na dziś nie jest to choroba uleczalna. Jednak dzięki leczeniu objawowemu możliwe jest zahamowanie rzutów i ograniczenie jej postępu. Ma to ogromne znaczenie dla pacjenta, ponieważ działania odsuwają w czasie wizję niepełnosprawności. Obecnie osoby zmagające się ze stwardnieniem rozsianym mogą bez przeszkód prowadzić aktywne życie rodzinne i zawodowe.

Aby ograniczyć ryzyko rzutów choroby, zawsze należy pamiętać o zażywaniu przepisanych leków, regularnych badaniach i wizytach u specjalistów. Osoby cierpiące na stwardnienie rozsiane powinny wystrzegać się ekstremalnych ćwiczeń fizycznych. Nadmierny wysiłek może spowodować zaostrzenie przebiegu choroby. Niewskazane jest również spożywanie alkoholu oraz palenie papierosów.

Podsumowanie

Życie osób ze stwardnieniem rozsianym bez wątpienia należy do trudnych i nieprzewidywalnych. Objawy niejednokrotnie mogą pojawiać się i znikać lub zmieniać swój przebieg. Rozwój medycyny oraz zwiększony dostęp do nowatorskich form terapii sprawiły, że postęp choroby może być znacznie spowolniony, a osoby mierzące się ze stwardnieniem rozsianym mają szansę na aktywne życie bez ograniczeń. Nadal jednak potrzeba wielu badań, by jeszcze lepiej poznać mechanizmy schorzenia i wdrażać nowoczesne formy leczenia.

Źródła:

1. Bonek, Stwardnienie rozsiane. Od chemokin do przeciwciał monoklonalnych, PZWL, Warszawa 2019
2. Losy, H. Bartosik-Psujek, A. Członkowska i in., Leczenie stwardnienia rozsianego. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, Via Medica, https://journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny/article/view/48570/37745, [dostęp: 10.08.2023]
3. Stwardnienie rozsiane. Przewodnik dla pacjenta, https://www.nfz.gov.pl/gfx/nfz/userfiles/_public/dla_pacjenta/fop/stwardnienie_rozsiane_-_przewodnik_dla_pacjenta.pdf, [dostęp: 10.08.2023]