Niedobór żelaza – przyczyny, objawy, skutki i leczenie

Żelazo to mikroelement pełniący w organizmie szczególnie istotną rolę. Jest składnikiem hemoglobiny – obecnego w erytrocytach białka, odpowiedzialnego za dostarczenie tlenu do komórek budujących organizm. Zaburzenia gospodarki żelazowej stanowią poważne zagrożenie zdrowotne. Dowiedz się, jakie są przyczyny i objawy niedoboru żelaza oraz co robić, by utrzymać właściwy poziom tego pierwiastka!

Przyczyny niedoboru żelaza

Zaburzenia dotyczące gospodarki żelazowej mogą prowadzić do rozwoju niekorzystnych objawów. Na niedobory pierwiastka szczególnie narażone są niemowlęta, dzieci, młodzież, kobiety w ciąży oraz obficie miesiączkujące. Żelazo dzieli się na tzw. hemowe – dostarczane z produktami pochodzenia zwierzęcego i niehemowe – jego źródłem są produkty pochodzenia roślinnego. Żelazo hemowe jest znacznie łatwiej przyswajalne, stąd często niskie stężenie  tego mikroelementu obserwuje się u wegetarian i wegan. Do najczęstszych przyczyn niedoboru należą:

• Zaburzenia wchłaniania, spowodowane między innymi stanem zapalnym żołądka i jelit, czy infekcją bakteryjną,
• Nadmierna utrata pierwiastka na skutek krwawień z przewodu pokarmowego, zabiegów operacyjnych lub obfitych miesiączek,
• Zwiększone zapotrzebowanie na żelazo (podczas ciąży, laktacji),
• Dieta zawierająca produkty o niskiej jego zawartości (obfitująca w produkty wysoko przetworzone czy dieta wegańska oraz wegetariańska),
• Częste odchudzanie i stosowanie rygorystycznych diet,
• Przewlekłe zażywanie leków alkalizujących (zmieniających kwaśne pH soku żołądkowego na odczyn zasadowy).

Sprawdź popularne kategorie

Objawy niedoboru żelaza

Utrzymujące się niskie stężenie pierwiastka prowadzi do niedokrwistości (anemii), mogącej dawać objawy ze strony różnych narządów i układów. Warto podkreślić, że odsetek osób cierpiących na anemię jest ogromny – na świecie ten problem dotyczy ponad 2 miliardów ludzi. 

Jednym z pierwszych objawów biochemicznych związanych ze zbyt małą podażą żelaza jest obniżenie stężenia ferrytyny we krwi. Kolejną oznakę stanowi rozwój niedokrwistości z niedoboru żelaza charakteryzującej się niską hemoglobiną oraz zmniejszoną liczbą erytrocytów. Do objawów klinicznych niskiego poziomu żelaza należą ponadto:

• Stałe uczucie osłabienia i znużenia,
• Senność i apatia,
• Bladość skóry i cienie pod oczami,
• Łatwa męczliwość,
• Spadek koncentracji,
• Bóle i zawroty głowy,
• Osłabienie układu odpornościowego,
• Zaparcia i problemy z wypróżnianiem,
• Afty i zajady w kącikach ust,
• Łamliwość włosów i paznokci,
• Wypadanie włosów.

Jakie mogą być skutki niedoboru żelaza?

Następstwem niedostatecznej ilości pierwiastka w organizmie wśród najmłodszych może być spowolnienie wzrostu, problemy z koncentracją i równowagą oraz zaburzenia rozwoju ruchowego. Często również obserwuje się charakterystyczne sińce pod oczami u dzieci. 

Niedobór żelaza i wynikająca z niego anemia – są szczególnie groźne dla kobiet w ciąży, gdyż zwiększają ryzyko przedwczesnego porodu, niskiej masy urodzeniowej noworodka oraz niedotlenienia płodu. Anemia u osób starszych również stanowi zagrożenie ze względu na niespecyficzne objawy. Często wynika z chorób przewlekłych lub nowotworów. Wśród możliwych konsekwencji zdrowotnych nieleczonej niedokrwistości należy wymienić niewydolność serca, dusznicę bolesną oraz duszność wysiłkową.

Jak zdiagnozować niski poziom żelaza?

Niedobór żelaza diagnozuje się na podstawie wyników badań laboratoryjnych. Niska hemoglobina, obniżenie poziomu erytrocytów, hematokrytu oraz spadek parametru MCV stanowią poważny sygnał ostrzegawczy i mogą wskazywać na niedokrwistość z niedoboru żelaza. Warto również sprawdzić stężenie ferrytyny, która stanowi magazyn pierwiastka w organizmie. Należy podkreślić, że oznaczenie samej zawartości żelaza w surowicy nie zawsze jest miarodajne i bardzo często nie daje nam pełnych informacji o jego ilości (poziom żelaza ulega wahaniom dobowym, dlatego w diagnostyce zwykle wykonuje się szerszy pakiet badań).

Badanie żelaza we krwi

Badanie żelaza we krwi polega na nakłuciu żyły sterylną igłą i zebraniu krwi do probówki, która poddana zostaje automatycznej analizie w laboratorium. Interpretacja wyników zawsze powinna zostać wykonana przez lekarza, który uwzględni wszystkie istotne czynniki (wiek, płeć, choroby współistniejące). Na tej podstawie określi rodzaj ewentualnej niedokrwistości, zaproponuje dalszą diagnostykę lub ustali plan leczenia.

Jak leczyć niedobór żelaza?

Główny cel leczenia w przypadku stwierdzenia niedokrwistości stanowi uzupełnienie niedoboru żelaza i normalizacja stężenia hemoglobiny. W niektórych przypadkach, gdy istnieje podejrzenie innych chorób, lekarz może zalecić dodatkowe badania obrazowe – endoskopię, kolonoskopię czy USG. U kobiet często wymagana jest konsultacja ginekologiczna.

Pełne wyleczenie niedokrwistości jest możliwe, jednak pacjenci powinni skrupulatnie przestrzegać zaleceń. Oprócz leków na bazie żelaza oraz właściwej diety pomocne są dostępne na rynku suplementy, które oprócz żelaza zawierają szereg witamin krwiotwórczych (witaminę C oraz witaminy z grupy B). Leczenie preparatami żelaza zazwyczaj trwa około 3 – 6 miesięcy.

Jak uzupełnić niedobór żelaza?

Nieocenioną rolę w niwelowaniu niedoborów odgrywają preparaty żelaza w tabletkach dostępne w różnych postaciach i dawkach. Ich właściwe dawkowanie powinien ustalić lekarz. Podczas leczenia niedokrwistości warto pamiętać o kilku zasadach, dzięki którym zwiększymy wchłanialność żelaza:

• Preparaty należy przyjmować na pusty żołądek (jeśli wystąpi podrażnienie żołądka, można je zażywać w trakcie posiłku),
• Jednocześnie stosowane środki o działaniu zobojętniającym mogą zakłócać wchłanianie pierwiastka,
• Nie należy popijać żelaza kawą lub herbatą, ponieważ zawarte w nich taniny utrudniają jego wchłanianie z przewodu pokarmowego,
• Żelazo zaleca się przyjmować wraz z witaminą C i witaminą B12, które zwiększają jego wchłanianie w organizmie.

Pomocne w uzupełnianiu niedoborów żelaza są również leki i suplementy diety z kwasem foliowym. Preparaty wpływają korzystnie nie tylko na układ krwiotwórczy, ale też nerwowy i sercowo-naczyniowy.

Dieta na niedobór żelaza

Poza leczeniem farmakologicznym, istotną rolę w terapii niedokrwistości spowodowanej niedoborem żelaza odgrywa dieta. Pokarmy bogate w żelazo to m.in.:

• Produkty pochodzenia zwierzęcego: wołowina, drób (kurczak, indyk), cielęcina, owoce morza (krewetki, ostrygi, małże), ryby (śledzie, dorsze, makrele),
• Warzywa: szparagi, szpinak, zielona fasola, groszek, rośliny strączkowe,
• Owoce: cytrusy, truskawki, aronia, czarna porzeczka,
• Produkty pełnoziarniste: brązowy ryż, kasza, pieczywo, makarony,
• Orzechy i nasiona: nasiona słonecznika, nasiona dyni.

Czego unikać w diecie przy niedoborze żelaza?

Wsparciem w leczeniu anemii jest spożywanie produktów bogatych w żelazo. Warto jednak wiedzieć, że niektóre pokarmy zaburzają jego wchłanianie. Co wypłukuje żelazo z organizmu?

• Produkty zawierające fityniany (produkty pełnoziarniste), polifenole (zielona i czarna herbata, soja, kawa) czy błonnik wiążą żelazo, utrudniając jego wchłanianie. Z kolei produkty bogate w wapń czy magnez (również suplementy diety) konkurują z żelazem o miejsca wiązania w jelitach. Chcąc spożywać zarówno produkty dostarczające żelazo, jak i te, które zakłócają jego wchłanianie, należy zachować między ich spożyciem odpowiedni odstęp czasowy (zwykle 2–3 godziny).
• Warto również wyeliminować z diety alkohol, który nie tylko zaburza wchłanianie żelaza (m.in. poprzez zmniejszenie kwasowości żołądka), ale również przyspiesza jego utratę z organizmu.

Podsumowanie

Żelazo to jeden z najbardziej pożądanych przez organizm pierwiastków. Spełnia szereg ważnych funkcji, dlatego nigdy nie należy bagatelizować pierwszych objawów jego niedoboru. Warto regularnie kontrolować stężenie żelaza we krwi. Odpowiednia dieta oraz suplementacja powinny wystarczyć w uregulowaniu poziomu tego mikroelementu.