Bóle fantomowe - ból, którego nie ma?

Bóle fantomowe to dolegliwości bólowe odczuwane w miejscu utraconej części ciała. I o ile tej części ciała rzeczywiście już nie ma, tak ból odczuwany przez chorego jest naprawdę obecny i może być bardzo uciążliwy. Jak wyglądają bóle fantomowe, skąd się biorą i w jaki sposób można je leczyć?

Ból fantomowy − czym jest czucie fantomowe?  

Amputacja, czyli usunięcie danej części ciała, w większości przypadków prowadzi do powstania doznania nazywanego czuciem fantomowym. Pacjent po zabiegu ma takie odczucia, jakby usuniętą część ciała nadal posiadał. Związane jest to z funkcjonowaniem mózgu i układu nerwowego.

Do mózgu docierają impulsy z nerwów pozostałych w kikucie kończyny, a ten, w związku z pamięcią topografii Twojego ciała, przetwarza je w taki sposób, jakby odjęta kończyna nadal była na swoim miejscu. U niektórych osób nie występuje jedynie czucie fantomowe (czyli iluzja, że kończyna nadal jest obecna), a także bóle fantomowe (dolegliwości w obrębie nieistniejącej już części ciała).  

Warto wiedzieć, że czucie i ból fantomowy nie muszą dotyczyć jedynie amputowanej kończyny (choć takie występują najczęściej) − równie dobrze mogą wystąpić po usunięciu innych części ciała, np. gruczołu piersiowego, języka czy pęcherza moczowego.

Sprawdź też leki przeciwbólowe.

Bóle fantomowe − skąd się biorą?

Fantomowy ból należy do kategorii bólu neuropatycznego, czyli związanego z uszkodzeniem lub dysfunkcją którejś z części układu nerwowego.

Mechanizm powstawania bólów fantomowych nie został w pełni wyjaśniony, ale przyczyny upatruje się w zmianach morfologicznych, fizjologicznych i psychologicznych, jakie zachodzą w układzie nerwowym po amputacji części ciała. Dochodzi do reorganizacji i przebudowy zarówno w obwodowym, jak i w ośrodkowym układzie nerwowym.

Na wystąpienie bólu fantomowego wpływają różne czynniki, między innymi:

• wiek − częściej pojawia się u osób starszych
• obecność silnych dolegliwości bólowych przed operacją
• stan psychiczny chorego i jego stosunek do amputacji
• okoliczności w jakich dochodzi do konieczności usunięcia części ciała

Sprawdź też, co może oznaczać ból zęba bez ubytku.

Bóle fantomowe − charakterystyka

Pacjenci, którzy doświadczają fantomowego bólu, opisują go najczęściej jako rwący, pieczący, palący, miażdżący ból. Może towarzyszyć temu kłucie, pulsowanie, uczucie drętwienia lub wykręcania, czy doznanie „przechodzenia prądu”.

Ból występuje stale lub pojawia się okresowo i napadowo. Jego nasilenie także jest kwestią indywidualną − niektórzy odczuwają go łagodnie, innym uniemożliwia jakiekolwiek funkcjonowanie. Niektóre czynniki mogą nasilać lub wyzwalać pojawienie się dolegliwości bólowych. Są to np. zmiany pogody, zmęczenie, sytuacje stresowe, choroby, niektóre czynności fizjologiczne, podrażnienie kikuta czy pora dnia (nasilanie się bólu w nocy). Dowiedz się więcej o bólu na zmianę pogody: Ból na zmianę pogody, czyli czym jest meteopatia?

Bóle fantomowe odczuwane są najczęściej w obwodowych częściach usuniętej części ciała, czyli np. po amputacji nogi, chory zwykle odczuwa ból w palcach i stopie, ale może dotyczyć także całej kończyny. Dolegliwości mogą pojawić się od razu po amputacji lub w przeciągu kolejnych tygodni, miesięcy, a nawet lat. Warto tu zauważyć, że ból po amputacji kończyny, który pojawia się bezpośrednio po zabiegu związany jest po prostu z raną i ten ból stopniowo ustępuje wraz z gojeniem się operowanej okolicy.

Zwróć również uwagę na to, że bóle fantomowe dotyczą tej części ciała, której już nie ma (kończyna fantomowa). Czym innym jest ból samego w sobie kikuta. Może być związany z zaburzonym procesem gojenia, uciskiem powstałego nerwiaka, powstaniem owrzodzenia lub odleżyny czy zaburzeń ukrwienia lub stanem zapalnym.

Bóle fantomowe − leczenie

Niestety, leczenie bólu fantomowego nadal jest dla medycyny niemałym wyzwaniem. Leczenie niefarmakologiczne obejmuje różne elementy fizykoterapii i psychoterapii. Masaże, ćwiczenia usprawniające i rehabilitacja ułatwiają chorym powrót do sprawności, zapobiegają zastojom żylnym i obrzękom. Przezskórna elektrostymulacja kikuta redukuje napięcie mięśniowe i poprawia krążenie krwi. Różne formy terapii (np. terapia poznawczo-behawioralna, „mirror therapy”, techniki relaksacji) pomagają natomiast uporać się z poczuciem traumy i lękiem. Istotny jest, w miarę możliwości szybki powrót pacjenta do względnie „normalnego” funkcjonowania.

Sprawdź też, w jaki sposób prądy TENS pomagają w leczeniu bólu.

Leczenie farmakologiczne jest trudne i nie zawsze skuteczne. Proponuje się rozpoczęcie leczenia przeciwbólowego już przed zabiegiem amputacji, w postaci ciągłego znieczulenia zewnątrzoponowego, a następnie jego kontynuację. Inne leki, które stosuje się na bóle fantomowe to leki przeciwpadaczkowe (np. pregabalina, gabapentyna) , leki przeciwdepresyjne (np. amitryptylina), wlewy lidokainy, paracetamol, tramadol, kalcytonina czy antagoniści receptorów NMDA. Zasadniczo, zasady leczenia bólu fantomowego nie różnią się istotnie od zasad leczenia innych bólów z rodzaju neuropatycznych.

W przypadku opornego bólu podejmuje się także próby terapii innymi sposobami np. stymulację rdzenia kręgowego, przezczaszkową stymulację prądową czy akupunkturę.