Kserostomia − skąd się bierze suchość w jamie ustnej?

Kserostomia to suchość w jamie ustnej. Bez odpowiedniej produkcji śliny jama ustna narażona jest na urazy i infekcje, rozwoju próchnicy, a nawet zaburzeń smaku. Zobacz, skąd bierze się ta choroba i jak można sobie z nią poradzić.

Kserostomia − co to jest?

Kserostomia, czyli suchość w jamie ustnej jest to zaburzenie w wydzielaniu śliny, gdzie tempo wydzielanej śliny stymulowanej nie przekracza 0,7 ml/min. Kserostomie możena podzielić na prawdziwą, gdzie wydzielanie śliny z gruczołów ślinowych jest zmniejszone lub nawet zahamowane i rzekomą, kiedy praca wydzielnicza ślinianek nie zmienia się, a występuje tylko subiektywne uczucie suchości w ustach.

Suchość w ustach − rola śliny

Zanim przejdę do samego zagadnienia kserostomii i wpływu zaburzenia wydzielania śliny na organizm, chciałabym skupić się na kilku pod stawowych zagadnieniach związanych z samą śliną.

Ślina produkowana jest w organizmie ludzkim w 90% przez 6 dużych, parzystych ślinianek: przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe. Resztę śliny wytwarza wiele małych gruczołów ślinowych, które znajdują się w błonie śluzowej policzków, warg, podniebienia, gardła i języka. Sama ślina to nie tylko wydzielina tych gruczołów, ale także resztki pokarmowe, złuszczony nabłonek wyścielający jamę ustną, płyn dziąsłowy i bakterie wraz z ich metabolitami.

Podczas jedzenia pracują głównie 3 pary największych gruczołów i wydzielają ok. 1,5 − 2,3 ml/min. Ta ślina nazywana jest śliną stymulowaną. Z kolei, gdy nie jesz, tempo wydzielania śliny spada do ok. 0,3 − 0,5 ml/min i jest to tzw. ślina spoczynkowa. Podczas spoczynku nocnego wydzielanie śliny jest najmniejsze i wynosi ok 0,05 ml/min.

Dziennie osoba dorosła produkuje od 1 do 1,5 litra śliny.

Sprawdź też, jakie są przyczyny ukroszonego zęba.

Jakie funkcje pełni ślina?

• Ochronną − dzięki konsystencji płynu i zawartości śluzu pokrywa cienką warstwą wszystkie struktury anatomiczne w jamie ustnej, zarówno błonę śluzową, dziąsła, język jak i zęby i chroni je przed urazami mechanicznymi, wysuszeniem i substancjami chemicznymi (np. penetracją toksyn). Funkcja ta jest niezmiernie istotna podczas mowy.
• Obronną − dzięki antybakteryjnej działalności enzymów i zdolności niektórych glikoprotein do tworzenia agregacji bakterii, ślina zmniejsza kolonizacje ich w jamie ustnej i umożliwia ich połykanie przez, co ogranicza infekcje bakteryjne jamy ustnej i szerzenie się próchnicy i rozwój chorób przyzębia.
• Odżywczą − składniki mineralne zawarte w ślinie takie jak: wapń, fluor, fosforany biorą udział w tworzeniu szkliwa, a potem umożliwiają jego remineralizację przez samonaprawę początkowych zmian próchniczych. Używane jest nawet takie stwierdzenie, że ślina dla zębów jest niczym krew dla tkanek.
• Trawienną − ślina spełnia funkcje trawienną, enzym amylaza produkowany przez ślinianki przyuszne pozwala na rozkład w jamie ustnej nierozpuszczalnych wielocukrów. 2. ważną kwestią jest udział śliny w formowaniu kęsa pokarmowego i zwilżenie przyjętego pokarmu.
• Buforową − ślina pozwala zachować równowagę kwasowo zasadową w jamie ustnej. Kwasy zawarte w pokarmach oraz produkowane przez bakterię próchnicotwórcze są neutralizowane przez ślinę, dzięki czemu pH jamy ustnej wynosi optymalnie 5,5. Ślina, która jest nasycona jonami wapniowymi i fosforanowymi pozwala na wbudowywanie ich w hydroksyapatyty szkliwa (odbudowa szkliwa).
• Wydalniczą − wraz z śliną usuwane są z organizmu takie substancje jak mocznik, kwas moczowy, jony metali ciężkich takie jak rtęć, ołów, bizmut, substancje nieorganiczne oraz niektóre leki i alkohol.

Sprawdź też produkty do higieny jamy ustnej.

Kserostomia − przyczyny

Najczęstsze przyczyny występowania suchości w ustach to:

• Wiek − zaburzenie to dotyka w dużej mierze kobiet w okresie menopauzy lub po niej, czyli ok. 50. − 70. roku życia. Przyjmuje się, że cierpi na nie 25% społeczeństwa po 65. roku życia.
• Radioterapia − wykorzystywana przy leczeniu nowotworów w obrębie twarzoczaszki. Uszkodzenie ślinianek jest wprost proporcjonalne do czasu ekspozycji i siły użytego promieniowania. Już bezpośrednio po rozpoczęciu cyklu napromieniowywań widoczne jest zmniejszenie wydzielania śliny o 60%, a po 1,5 roku od zakończenia radioterapii funkcja gruczołów zostaje częściowo przywrócona jednak jest to proces bardzo długotrwały. Niestety działanie promieniowania rentgenowskiego jest tak destrukcyjne, że zazwyczaj u pacjentów nie występuje już nigdy wydzielanie takiej samej ilości śliny jak przed terapią. Zobacz, jak pielęgnować skórę po radioterapii: Pielęgnacja skóry po radioterapii − dermatolog radzi!

• Choroby gruczołów ślinowych takie jak guzy, zespół Sjörgena (przewlekła choroba autoimmunologiczna w przebiegu której dochodzi do stanu zapalnego i niszczenia miąższu nie tylko ślinianek, ale też innych gruczołów wydzielania wewnętrznego), kamica ślinianek.
• Niektóre leki − kserostomia polekowa to jedna z najczęściej występujących rodzajów zaburzenia wydzielania śliny. Szacuje się, że może ją powodować nawet 400 różnych preparatów. Najczęściej są to takie leki jak: obniżające ciśnienie krwi, antyarytmiczne, hormony, diuretyki, antydepresanty, antyhistaminowe, antycholinoergiczne, immunosupresanty stosowane po przeszczepach narządów. Istotną informacją jest to, że objawy suchości całkowicie ustępują po odstawieniu powodującego je leku (zjawisko całkowicie odwracalne).
• Nadużywanie narkotyków i przeciwbólowych leków narkotycznych takich jak morfina
• Utrata wody z organizmu spowodowana odwodnieniem na skutek biegunek, wymiotów, gorączki czy silnych krwotoków
• Choroby − suchość w ustach towarzyszy cukrzycy typu I, bulimii, depresji, chorobą autoimmunologicznym takim jak reumatoidalne zapalenie stawów, sarkoidoza i AIDS. Również w związku z silnym stresem psychicznym może wystąpić sialopenia jak inaczej nazywana jest suchość w ustach.

Kserostomia − objawy

Schorzenie to znacząco pogarsza jakość życia. Oprócz uczucia suchości w jamie ustnej, spowodowanego zmniejszeniem ilości wydzielania śliny, pacjenci cierpiący na kserostomię skarżą się na ból przy jedzeniu, szczególnie drażniących produktów takich jak: owoce, alkohol, gorące napoje, ostre potrawy. Żucie i przełykanie suchego jedzenia jest bardzo utrudnione. Wrażenia smakowe  zaburzone i zazwyczaj chory nie odczuwa smaku jedzenia.

Błona śluzowa jamy ustnej i języka narażona jest na wszelkiego rodzaju urazy i infekcje. Błona śluzowa policzków jest blada i sucha, a język wysuszony, wygładzony lub wręcz przeciwnie pobrużdżony. Bardzo łatwo rozwijają się infekcje grzybicze (grzybami z rodzaju Candidia), które w normalnych warunkach kolonizują jamę ustną, jednak przy zaburzeniu wydzielania śliny dochodzi do zachwiania homeostazy w jamie ustnej i zbyt intensywnego ich namnażania. Grzybica jamy ustnej objawia się obecnością białych nalotów na błonie śluzowej i uczuciem silnego pieczenia jamy ustnej i języka. Suchość języka utrudnia mowę.

Przy dłużej trwającym zaburzeniu wydzielania śliny, bardzo szybko dochodzi do rozwoju próchnicy i chorób przyzębia. Ślina ma działanie przeciwpróchnicze, bo tak jak wspomniałam, zawiera w swoim składzie enzymy antybakteryjne, substancje mineralne takie jak fluor, wapń i fosforany. Zapobiega kolonizacji bakterii na twardych tkankach zębowych i pozwala zachować w jamie ustnej równowagę kwasowo-zasadową.

Brak odpowiedniej ilości śliny równa oznacza osłabienie działania przeciwbakteryjnego. Dodatkowo, wiąże się ze zwiększeniem ilości odkładającej się płytki nazębnej i co za tym idzie łatwiejszy rozwój ognisk próchniczych i stanu zapalnego dziąsła. Próchnica rozwija się dynamicznie, ma charakter ostry, zajmuje wiele powierzchni zęba jednocześnie i jest bardzo trudna do opanowania i wyleczenia. Początkowe ogniska próchnicy nie mają szansy na remineralizacje.

Sprawdź też, skąd bierze się próchnica zębów u dorosłych.

Chorzy z protezami ruchomymi, którzy mają zmniejszone wydzielanie śliny, mają nie lada problem z otrzymaniem odpowiedniej stabilizacji uzupełnienia w jamie ustnej. Brak śliny nie pozwala na otrzymanie odpowiedniego „zassania” płyty protezy do podłoża protetycznego, co utrudnia przyczepność. Dodatkowo proteza powoduje urazy i odleżyny ścieńczonej, zanikowej błony śluzowej jamy ustnej. 

Kserostomia − leczenie

Leczenie suchości jamy ustnej opiera się na 2 głównych kierunkach. Pierwszym jest leczenie typowo objawowe, które ma na celu zapobieganie objawom kserostomii, czyli leczenie grzybicy, ostrych stanów zapalnych dziąsła, przyzębia, ognisk próchnicy, owrzodzeń tkanek miękkich i zapobieganie sarkoidozom. Stosuje się leki przeciwgrzybicze, antybiotyki i inne preparaty w formie żeli, past do zębów, zawiesin i płukanek. W pierwszej kolejności włączane są preparaty zawierające nadtlenek wodoru, chlorheksydynę i nystatynę.

Oczywistym jest to, że terapie te nie powodują wyeliminowania zarówno  źródła problemu, jakim jest zmniejszone wydzielanie śliny i dyskomfortu, który uprzykrza życie pacjentowi.  Na rynku dostępne są preparaty farmaceutyczne, których działanie celuje w przyczynę kserostomii i są to preparaty tzw. sztucznej śliny. Są  to roztwory elektrolitów zawierające bufory, substancje zapewniające lepkość, aromaty np. miętowy i substancje słodzące (w postaci alkoholi cukrowych, a nie cukrów − te są idealną pożywką dla bakterii próchnico twórczych). Dodatkowo mogą być wzbogacone fluorkami, np. fluorkiem sodu, który ma działanie przeciwpróchnicze i wspomaga odbudowę szkliwa. Sztuczna ślina może występować pod wieloma postaciami, żeli, płukanek, tabletek do ssania, aerozoli, a nawet gumy do żucia. Niestety ich efektywność jest niezadowalającą ze względu na dość krótki czas działania.

Podjęto próby leczenia suchości preparatami działającymi na wzrost wydzielania śliny przez układ wegetatywny. Warunkiem działania tych leków jest zachowana chociaż w części samodzielna praca ślinianek. I rzeczywiście, o ile ilość śliny wydzielanej zwiększyła się, to niestety działania niepożądane stosowania tej grupy leków są na tyle uciążliwe (biegunki, nudności, wymioty, nadmierna potliwość, skurcze jelit), że nie są one lekami pierwszego wyboru przy leczeniu kserostomii. Ciągle trwają badania nad znalezieniem bezpiecznego środka, który będzie istotnie poprawiał komfort życia pacjentów cierpiących na tą jednostkę chorobową.

Źródła:

1. D. Piątkowska, Kariologia współczesna. Postępowanie kliniczne, Med Tour Press International 2009, 100-106
2. Ł. Guzik, E. Kamysz, Kserostomia – więcej niż suchość w jamie ustnej, Farmakoterapia, Tom 65, nr 6 2009, 411-414
3. Ł. Guzik, Kserostomia − obraz kliniczny i terapia, Forum Medycyny Rodzinnej 2009, tom 3, nr 4, 292-296