Mocznica – jakie są przyczyny, objawy i jak ją leczyć?

Mocznica, czyli schyłkowa niewydolność nerek stanowi zespół objawów ujawniający się na skutek daleko posuniętego upośledzenia funkcji tego narządu. W jej przebiegu niewydalone wraz z moczem toksyny mocznicowe gromadzą się w organizmie i prowadzą do uszkodzenia innych narządów. Jak rozpoznać dolegliwość i skutecznie leczyć? Odpowiadamy w artykule!

Co to jest mocznica?

Mocznica to nie choroba a zespół objawów towarzyszący ostatniemu stadium przewlekłej choroby nerek (G5) – schyłkowej niewydolności nerek. Aby zrozumieć to zaburzenie, musisz wiedzieć, czym jest przewlekła choroba nerek (PChN). To każde uszkodzenie nerek, które utrzymuje się dłużej niż 3 miesiące i doprowadza do nieprawidłowego działania tego narządu. W wyniku tego pojawiają się patologie, które mogą zostać wykryte w badaniu:

• Moczu jako nieprawidłowy osad lub/i obecność białka,
• Obrazowym nerek (np.: liczne torbiele),
• Krwi (podwyższone stężenie kreatyniny i wyliczona na jego podstawie wartość przesączu kłębuszkowego GFR poniżej 60 ml/min/1,73 m2).

Najdokładniejszym sposobem określenia stadium przewlekłej choroby nerek jest ocena wielkości GFR:

• Stadium G1, gdy GFR ≥90 ml/min/1,73 m2,
• Stadium G2, gdy GFR 60–89 ml/min/1,73 m2,
• Stadium G3, gdy GFR 30–59 ml/min/1,73 m2,
• Stadium G4, gdy GFR 15–29 ml/min/1,73 m2,
• Stadium G5, czyli mocznica, gdy GFR <15 ml/min/1,73 m2.

Głównym zadaniem nerek jest oczyszczanie krwi ze szkodliwych produktów przemiany materii. Zaburzenie tej funkcji sprawia, że w organizmie gromadzą się groźne i toksyczne substancje, zwane toksynami mocznicowymi, które upośledzają działanie innych narządów.

Jak wykryć mocznicę? Diagnostyka i profilaktyka

Już wiesz, że mocznica to ostatnie stadium przewlekłej choroby nerek. Ze względu na daleko posunięte upośledzenie funkcji nerek zaburzenie to charakteryzuje się wysokim stężeniem mocznika i kreatyniny we krwi. Zazwyczaj PChN rozwija się skrycie przez długie lata, nie dając żadnych lub bardzo skąpe objawy. Z tego powodu niezwykle ważne jest okresowe wykonywanie badań laboratoryjnych oceniających pracę tego narządu – poziomu kreatyniny i mocznika we krwi, morfologii oraz badania ogólnego moczu. Ich cel to wykrycie przewlekłej choroby nerek w początkowym stadium, kiedy jeszcze nie dojdzie do rozwoju mocznicy.

Mocznica – przyczyny

Upośledzenie funkcji nerek prowadzące do rozwoju mocznicy ma wiele przyczyn. Najczęściej dochodzi do niego w następstwie chorób ogólnoustrojowych, takich jak cukrzyca lub nadciśnienie tętnicze. Nierzadko powodem schyłkowej niewydolności nerek są śródmiąższowe i kłębuszkowe zapalenia nerek, a także dziedziczone autosomalnie dominująco wielotorbielowate zwyrodnienie nerek. Uszkodzenia tego narządu, do których dochodzi w wyniku jego ostrej niewydolności, również mogą skutkować rozwojem mocznicy. Kolejną dużą grupę stanowią wady wrodzone nerek i układu moczowego np.: nieleczony odpływ pęcherzowo-moczowodowy u dzieci.

Stopniowe upośledzenie funkcji nerek wraz z wiekiem, a także duże rozpowszechnienie cukrzycy oraz nadciśnienia tętniczego wśród seniorów sprawia, że mocznica jest najczęściej diagnozowana właśnie u tej grupy pacjentów.

Mocznica – objawy

Bardzo często w początkowych stadiach przewlekła choroba nerek nie daje żadnych objawów lub są one bardzo skąpe. Symptomy takie jak zmęczenie, upośledzenie koncentracji, trudne do unormowania nadciśnienie tętnicze czy niedokrwistość są niestety często bagatelizowane. Wraz ze spadkiem GFR stopniowo ujawniają się objawy i powikłania ze strony różnych narządów i układów. Ostatnim stadium PChN jest mocznica. W tym stopniu zaawansowania symptomy związane z toksycznym oddziaływaniem toksyn mocznicowych mogą dotyczyć niemal każdego narządu. 

Do głównych manifestacji mocznicy należą:

• Mocznicowe zapalenie opłucnej,
• Przekrwienie i obrzęk płuc tzn. płuco mocznicowe,
• Mocznicowe zapalenie osierdzia,
• Nasilony świąd skóry,
• Zapalenie błony śluzowej żołądka i jelit,
• Uporczywe nudności i wymioty,
• Mocznicowy zapach z ust,
• Nasilone zaparcia, rzadziej biegunka,
• Niedrożność porażenna jelit,
• Ostre zapalenie trzustki,
• Zaburzenie czynności układu nerwowego pod postacią upośledzenia funkcji kognitywnych, śpiączki mocznicowej, napadów drgawkowych,
• Osłabienie siły mięśniowej mogące objawiać się np.: niedowładem ręki,
• Pogorszenie kontroli cukrzycy,
• Przyspieszenie postępu miażdżycy naczyń krwionośnych,
• Niedokrwistość,
• Zaburzenia elektrolitowe,
• Kwasica metaboliczna,
• Nasilenie osteoporozy,
• Niepłodność.

Mocznica – leczenie 

Obecność objawów wskazujących na mocznice jest wskazaniem do dializoterapii, a w niektórych przypadkach jednoczesnej kwalifikacji do przeszczepienia chorej nerki. Głównym celem dializ jest oczyszczenie krwi chorego ze szkodliwych produktów przemiany materii, których jego nerki nie są w stanie wydalić. Leczenie nerkozastępcze powinno się rozpocząć, zanim rozwiną się objawy mocznicy i związane z nimi powikłania narządowe, zazwyczaj przy GFR wynoszącym 9–14 ml/min/1,73 m2. 

Wskazaniem do wcześniejszego rozpoczęcia dializ jest niereagujące na inne leczenie przewodnienie, nadciśnienie tętnicze lub niedożywienie białkowo-kaloryczne. Dużą rolę odgrywa jednoczasowe leczenie objawowe, zwłaszcza uciążliwych dla pacjenta dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Leki na biegunkę lub zaparcia należy stosować pod ścisłą kontrolą lekarską. Dzięki regularnym badaniom kontrolnym pacjenci mogą dowiedzieć się o swojej chorobie dużo wcześniej, na długo, zanim rozwinie się mocznica. Zdrowy tryb życia uwzględniający zbilansowaną dietę, rezygnacja z używek i aktywność fizyczna, a także sumienne stosowanie się do zaleceń lekarza dają szansę na jak najdłuższe zachowanie funkcji nerek i wydłużenie czasu do leczenia nerkozastępczego.

Mocznica a dieta – jak wspierać walkę z chorobą sposobem odżywiania?

Dieta w chorobach nerek odgrywa niezwykle ważną rolę. Zbilansowane posiłki zapewniają dowóz niezbędnej energii, witamin i minerałów, jednocześnie zbytnio nie przeciążają nerek. W przewlekłej chorobie nerek menu należy dopasować do stopnia upośledzenia ich funkcji i uwzględniać inne choroby współistniejące np.: cukrzycę czy dyslipidemię.

Szczególnie dużą rolę odgrywa odpowiednia podaż białka, która wraz z postępem PChN powinna ulec zmniejszeniu, a także kontrola zawartości sodu, potasu oraz fosforu. Celem leczenia dietetycznego jest utrzymanie prawidłowego poziomu odżywienia przy jednoczesnym ograniczeniu składników pokarmowych nadmiernie obciążających nerki i prowadzących do powstania toksycznych produktów przemiany materii.

Odpowiednio dopasowana dieta jest również niezwykle ważna podczas leczenia pacjentów z już rozwiniętą mocznicą. Właśnie w tej grupie chorych najczęściej obserwuje się niedożywienie. Dieta powinna stanowić wsparcie dla leczenia nerkozastępczego. W rozwiniętej mocznicy należy ograniczyć spożycia białka do 0,6–0,8 g/kg m.c. Jednak ze względu na duże ryzyko niedożywienia i powstania niedoborów pokarmowych, jadłospis musimy układać pod nadzorem lekarza i dietetyka.

Mocznica u seniorów

Przewlekła choroba nerek i będąca jej konsekwencją mocznica stanowią istotny problem zdrowotny wśród seniorów. Na jej rozwój są w szczególności narażone osoby cierpiące na cukrzycę, nadciśnienie tętnicze oraz kłębuszkowe zapalenia nerek. Odpowiednia kontrola tych schorzeń, poprzez stosowanie się do zaleceń lekarza, regularne przyjmowanie leków i witamin dla seniorów, a także prowadzenie zdrowego trybu życia to jedyny sposób profilaktyki rozwoju przewlekłej choroby nerek. Niestety, w grupie pacjentów w starszym wieku mocznica wciąż stanowi jedną z głównych przyczyn śmierci. 

Podsumowanie

Mocznica stanowi grupę objawów towarzyszących schyłkowej niewydolności nerek – końcowemu stadium przewlekłej choroby nerek. W przeważającej części przypadków dotyka seniorów z długoletnią cukrzycą i/lub nadciśnieniem tętniczym. Powyższy artykuł stanowi jedynie niezwykle skondensowany fragment dotyczący przyczyn, objawów oraz leczenia mocznicy i nie powinien zastąpić porady lekarza.

Źródła:

1. Interna Szczeklika, pod red. P. Gajewskiego, Medycyna Praktyczna, Kraków 2020
2. D. Wnęk, Dieta w przewlekłej niewydolności nerek, https://www.mp.pl/pacjent/dieta/diety/diety_w_chorobach/163300,dieta-w-przewleklej-niewydolnosci-nerek [dostęp 11.04.2022 r.]
3. N. R O'Connor, A. M Corcoran, End-Stage Renal Disease: Symptom Management and Advance Care Planning, https://www.aafp.org/afp/2012/0401/p705.html, [dostęp 11.04.2022 r.]